مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان با عنوان “الزامات عمومی ساختمان”، یکی از پایه‌ای‌ترین و پرکاربردترین مباحث مقررات ملی ساختمان در حوزه ساخت‌وساز ایران است. این مبحث به تعیین حداقل الزامات برای طراحی و اجرای فضاها و کلیات ساختمان می‌پردازد تا ایمنی، بهداشت، آسایش، بهره‌دهی مناسب و صرفه اقتصادی برای ساکنان و استفاده‌کنندگان تأمین گردد. درک دقیق الزامات این مبحث برای مهندسان معمار، طراحان، ناظران و مجریان ضروری است، زیرا چارچوب اصلی شکل‌گیری کالبد بنا را مشخص می‌کند.
۱. کلیات و دامنه کاربرد
- اهداف: تأمین ایمنی، بهداشت، آسایش، بهره‌دهی مناسب و صرفه اقتصادی از طریق تعیین محدودیت‌ها، ابعاد حداقل فضاها، نورگیری، تهویه و سایر الزامات عمومی طراحی و اجرا.
- دامنه کاربرد: این مقررات برای تمام ساختمان‌های مشمول قانون نظام مهندسی (اعم از نوساز، در حال ساخت، در حال مرمت یا تغییر کاربری) در سراسر کشور لازم‌الاجراست. ساختمان‌های موقت (غیر از اسکان اضطراری) را نیز شامل می‌شود. ساختمان‌های ثبت‌شده میراث فرهنگی تابع ضوابط خاص خود هستند.
- استانداردها و مدارک فنی: رعایت استانداردهای ملی اشاره شده الزامی است. ارائه مدارک فنی کامل (نقشه‌ها، مشخصات، محاسبات) برای اخذ پروانه ضروری است.
- بهره‌برداری و نگهداری: تغییر کاربری یا تصرف نباید مغایر مقررات باشد. ساختمان‌ها باید به گونه‌ای نگهداری شوند که الزامات ایمنی و بهداشتی همواره رعایت گردد.
- الزامات اجرایی: مصالح و روش‌های ساختمانی نباید زیان‌بار باشند. استفاده از مصالح نوین نیازمند تأییدیه است. کارگاه ساختمانی باید ایمن و منظم باشد و نخاله‌ها به درستی دفع شوند.
۲. تعاریف مهم در مبحث چهارم
مبحث چهارم تعاریف دقیقی برای اجزا و مفاهیم مختلف ارائه می‌دهد:
- تصرف (Occupancy): نوع و شیوه بهره‌برداری از بنا (مسکونی، آموزشی، تجاری و…).
- واحد تصرف (Occupancy Unit): محدوده‌ای مستقل در بنا با مالکیت یا مجوز بهره‌برداری مشخص (مانند واحد آپارتمان، مغازه مستقل).
- بار تصرف (Occupant Load): تعداد افراد استفاده‌کننده از یک فضا که مبنای طراحی راه‌های خروج است.
- فضا (Space): محدوده‌ای در ساختمان برای فعالیتی مشخص. انواع اصلی فضاها عبارتند از:
- فضای اقامت: برای زندگی، خواب و غذا خوردن (مانند اتاق خواب، نشیمن).
- فضای اشتغال: برای کار و کسب (با کمتر از ۲۰ نفر شاغل).
- فضای جمعی: برای تجمع ۲۰ نفر یا بیشتر (سالن همایش، سینما، رستوران).
- فضای انبار: برای نگهداری کالا (غیر خطرناک).
- فضای آشپزخانه: برای تهیه غذا (مستقل، باز، دیواری؛ خانگی، تجاری، صنعتی).
- فضای بهداشتی: مستراح، حمام، دستشویی (خصوصی، عمومی، خاص).
- فضای ارتباط و دسترس: راهرو، پلکان، ورودی، هال.
- فضای تأسیسات: موتورخانه، داکت.
- توقفگاه: محل توقف وسایل نقلیه (خصوصی/عمومی؛ کوچک/متوسط/بزرگ).
- فضای باز: حیاط بیرونی، حیاط خلوت، پاسیو، گودال باغچه، حیاط مرکزی.
- فضای نیمه‌باز: بالکن، بالکن کم‌عرض، مهتابی (تراس)، ایوان، محفظه آفتابگیر.
- اتاق (Room): فضایی محصور با نور و تهویه مستقل برای اقامت یا اشتغال.
- فضاهای مشاع (Common Areas): بخش‌های با مالکیت مشترک (راهرو، پلکان، بام).
- جایگاه امدادرسانی (Rescue Access Area): سطحی در فضای باز برای عملیات امداد و نجات.
- نما (Façade): بخش نمایان جدار خارجی ساختمان.
- میان‌طبقه (Mezzanine): طبقه‌ای بین طبقات اصلی با مساحت محدودتر نسبت به طبقه زیرین.
۳. دسته‌بندی ساختمان‌ها
مبحث چهارم ساختمان‌ها را بر اساس دو معیار اصلی دسته‌بندی می‌کند:
- بر اساس نوع تصرف:
- مسکونی (م): م۱ (موقت مانند هتل)، م۲ (دائم مانند آپارتمان)، م۳ (مراقبتی ۶ تا ۱۶ نفر)، م۴ (ویلایی).
- آموزشی (آ): ابتدایی تا دبیرستان، مراکز مراقبت روزانه کودکان بالای ۳ سال.
- درمانی/مراقبتی (د): د۱ (مراقبت مسکونی بالای ۱۶ نفر)، د۲ (خدمات پزشکی شبانه‌روزی مانند بیمارستان)، د۳ (محدودیت حرکت امنیتی مانند زندان)، د۴ (مراقبت روزانه مانند مهدکودک زیر ۳ سال، مرکز سالمندان).
- تجمعی (ت): ت۱ (نمایشی مانند سینما)، ت۲ (صرف غذا مانند رستوران)، ت۳ (نیایش، جشن، سرگرمی مانند مسجد، گالری)، ت۴ (ورزشی سرپوشیده با تماشاچی)، ت۵ (ورزشی/تفریحی در فضای باز).
- حرفه‌ای/اداری (ح): دفاتر، بانک‌ها، کلینیک‌ها، دانشگاه‌ها.
- کسبی/تجاری (ک): فروشگاه‌ها، بازارها، داروخانه‌ها.
- صنعتی (ص): ص۱ (میان‌خطر)، ص۲ (کم‌خطر).
- انباری (ن): ن۱ (میان‌خطر)، ن۲ (کم‌خطر).
- مخاطره‌آمیز (خ): حاوی مواد قابل اشتعال، سمی یا انفجاری (تابع آیین‌نامه‌های خاص).
- متفرقه (ف): کشاورزی، گلخانه، پارکینگ شخصی.
- بر اساس تعداد طبقات و نحوه قرارگیری:
- گروه ۱ تا ۳: ساختمان‌های ۱ و ۲ طبقه (ردیفی، منفصل، با حیاط مرکزی).
- گروه ۴ و ۵: ساختمان‌های ۳ و ۴ طبقه (ردیفی، منفصل).
- گروه ۶ و ۷: ساختمان‌های بیش از ۴ طبقه تا ارتفاع ۲۳ متر (ردیفی، منفصل).
- گروه ۸: ساختمان‌های بلند (بیش از ۲۳ متر ارتفاع).
۴. مقررات کلی
این بخش به الزامات بنیادین حاکم بر طراحی و ساخت می‌پردازد:
- اهداف و انتظارات عملکردی:
- کارکرد مناسب: ابعاد کافی، تعداد لازم فضاها، دسترسی ایمن، امنیت.
- بهداشت و سلامت: نورگیری و تهویه مناسب، جلوگیری از نفوذ رطوبت، عدم وجود مواد سمی، دفع صحیح ضایعات، کنترل نوفه.
- ایمنی: پیشگیری از سقوط، برخورد، برق‌گرفتگی، حریق؛ تأمین راه‌های خروج و امدادرسانی.
- حفظ انرژی: رعایت مبحث ۱۹.
- حفاظت از ارزش‌های اسلامی-ایرانی: تأکید بر اصولی مانند حفظ حریم خصوصی، پرهیز از بیهودگی، مردم‌واری (مقیاس انسانی)، درون‌گرایی، هماهنگی با فرهنگ و سنت، رعایت اعتدال، بهره‌گیری از تجارب بومی، اعتلای نمادهای بصری معماری اسلامی-ایرانی، کنترل اشراف، هماهنگی نما با زمینه.
- ارتفاع و مساحت مجاز: تابع محدودیت‌های مبحث سوم و طرح‌های توسعه شهری. ارتفاع ساختمان از تراز متوسط معبر مجاور محاسبه می‌شود.
- ساخت و قرارگیری ساختمان: نیاز به دسترسی از معبر عمومی، تأمین تأسیسات زیربنایی (آب و برق)، رعایت حریم‌های قانونی (رودخانه، خطوط انتقال و…)، رعایت ضوابط طرح‌های توسعه شهری (تراکم، سطح اشغال، جهت‌گیری)، تناسب بر و کف با معبر و همسایگی.
- همجواری: کنترل اشراف به تصرف‌های مسکونی، انطباق با ضوابط طرح‌های توسعه شهری.
- شکل، حجم و نما: هماهنگی با محیط و ساختمان‌های همجوار، استفاده از مصالح ایمن و بادوام، انطباق با هویت فرهنگی و شرایط اقلیمی، محدودیت استفاده از شیشه بازتابی، پیش‌بینی امکان نظافت نما، رعایت الزامات نماهای شیشه‌ای، اتصال ایمن مصالح نما به سازه.
- پیش‌آمدگی‌ها:
- در معابر عمومی: محدودیت‌هایی بر اساس عرض معبر و ارتفاع از کف برای پیش‌آمدگی طبقات (کنسول)، سایبان، ساباط، تابلوها و عناصر جزئی (قرنیز، پله ورودی) وجود دارد. پیش‌آمدگی در معابر کم‌عرض (کمتر از ۱۲ متر) و بزرگراه‌ها ممنوع است (مگر طبق ضوابط خاص).
- در محدوده مالکیت: پیش‌آمدگی طبقات در حدود سطح اشغال مجاز، و پیش‌آمدگی سایبان بام با رعایت فاصله از مرز مجاز است.
- زیرزمین: پیش‌آمدگی در معبر عمومی ممنوع است. پیش‌آمدگی در حیاط با مجوز و رعایت الزامات سازه‌ای، زهکشی و عدم ایجاد اختلال مجاز است. تعبیه مجرای نور و هوا (جهت نورگیری زیرزمین) با مجوز و رعایت ضوابط امکان‌پذیر است.
۵. الزامات عمومی فضاهای ساختمان
این بخش به تفصیل حداقل الزامات فضاها را بیان می‌کند:
- فضاهاي ورود، خروج، ارتباط و دسترس:
- ورودی اصلی: حداقل ابعاد ۱.۴×۱.۴ متر، فاصله مناسب از پله یا دیوار مقابل.
- راهروها: حداقل پهنای مفید ۱.۴ متر (در مسیر دسترس اصلی). در موارد خاص (مانند بار تصرف کم یا عدم نیاز به دسترس معلول) می‌تواند کمتر باشد (تا ۰.۹ متر).
- درهای اصلی: حداقل پهنای مفید ۰.۹ متر و ارتفاع ۲.۰۵ متر. جهت بازشو، نوع قفل و پاگرد مطابق ضوابط.
- راه پله‌ها: حداقل عرض پله ۱.۱ متر (مگر موارد خاص)، حداقل عمق کف پله ۰.۲۸ متر، رعایت فرمول ۲h+b بین ۰.۶۳ تا ۰.۶۴ متر، حداکثر ۱۲ پله بین دو پاگرد، حداقل ارتفاع آزاد ۲.۰۵ متر، امتداد حداقل یک پلکان تا بام در ساختمان‌های ۴ طبقه و بیشتر.
- شیب‌راه‌ها: حداکثر شیب ۸% (در مسیر دسترس اصلی) یا ۱۲.۵% (سایر موارد)، نیاز به پاگرد با ابعاد و شیب مناسب.
- نورگیری و تهویه: تأمین نور و تهویه طبیعی یا مکانیکی مطابق الزامات.
- حفاظ و دستگرد: الزامات ارتفاع و فاصله نرده‌ها، لزوم نصب میله دستگرد در پله‌ها و شیب‌راه‌های مشخص.
- فضاهاي اقامت (نشیمن، خواب، غذاخوری):
- اندازه: حداقل سطح ۶.۵ مترمربع، حداقل عرض ۲.۱۵ متر، حداقل ارتفاع ۲.۴ متر (در سقف شیبدار کوتاهترین قسمت ۲.۰۵ متر).
- نورگیری و تهویه: الزامی بودن نور و تهویه طبیعی (مستقیم به فضای باز یا از طریق ایوان با شرایط خاص)، حداقل سطح شیشه ۱/۸ یا ۱/۷ کف (بسته به موقعیت پنجره).
- زیرزمین: امکان استفاده برای اقامت با تأمین نور و تهویه کافی (از طریق پنجره، گودال باغچه یا مجرای نور و هوا).
- فضاهای الحاقی: نور و تهویه می‌تواند از فضای اصلی تأمین شود اگر حداقل ۸۰% دیوار مشترک باز باشد.
- در و پنجره: حداقل یک در ورودی (عرض ۸۰، ارتفاع ۲۰۰ سانتی‌متر)، محدودیت عمق نورگیری (۷ متر).
- فضاهاي اشتغال:
- اندازه: حداقل ارتفاع ۲.۴ متر (در سقف شیبدار کوتاهترین قسمت ۲.۰۵ متر).
- نورگیری و تهویه: مشابه فضاهای اقامت؛ در صورت عدم نیاز به نور طبیعی، تهویه مکانیکی کافی است.
- فضاهاي پخت و آشپزخانه:
- اندازه: حداقل سطح ۵.۵ مترمربع، حداقل عرض ۱.۸ متر، نیاز به فضای کار آزاد.
- نورگیری و تهویه: آشپزخانه مستقل نیاز به نور طبیعی دارد؛ آشپزخانه باز و دیواری می‌تواند نور و تهویه مصنوعی داشته باشد (تخلیه مکانیکی الزامی است).
- پوشش: کف و دیوارها باید از مصالح قابل شستشو و مقاوم باشند.
- فضاهاي بهداشتی:
- اندازه: حداقل عرض ۱.۱ متر، حداقل ارتفاع ۲.۱ متر.
- نورگیری و تهویه: نور و تهویه طبیعی الزامی نیست؛ در صورت عدم وجود، تهویه مکانیکی الزامی است.
- پوشش: دیوارها تا ارتفاع معین و کف باید کاشی یا مشابه و عایق رطوبتی باشند.
- فضاهاي نیمه‌باز (بالکن، ایوان، مهتابی): زهکشی مناسب، تعبیه جان‌پناه (در صورت اختلاف ارتفاع بیش از ۰.۷ متر).
- فضاهاي باز (حیاط، پاسیو، گودال باغچه): دسترسی مناسب، زهکشی، نماسازی دیوارهای مشرف، حداقل ابعاد برای پاسیو و حیاط خلوت بر اساس کاربری فضاهای نورگیر و مساحت زمین، محدودیت فاصله پنجره‌های مقابل هم در پاسیوها.
- توقفگاه‌های خودرو: تعیین تعداد در ضوابط شهرسازی، عدم ایجاد مزاحمت، حداقل ارتفاع، حداقل ابعاد جای پارک و مسیر، حداکثر شیب رمپ، الزامات ورود و خروج، تهویه طبیعی یا مکانیکی، تجهیزات اطفاء حریق.
۶. مقررات اختصاصی تصرف‌ها و ساختمان‌های بلند
- مسکونی: الزامات ورودی واحد، جانمایی فضاها (کنترل دید، دسترسی به سرویس‌ها)، حداقل ابعاد اتاق اصلی، الزامات آشپزخانه باز و دیواری، لزوم پیش‌بینی سرویس فرنگی، تعبیه فضای نیمه‌باز الزامی، محدودیت فاصله پنجره‌های مقابل هم در پاسیوها.
- حرفه‌ای/اداری: رعایت ضوابط نشریه ۱۷۸ سازمان برنامه.
- آموزشی: حداقل ارتفاع و فضای سرانه کلاس‌ها، حداقل عرض راهروها، رعایت ضوابط سازمان نوسازی مدارس.
- درمانی/مراقبتی: حداقل عرض راهروها و درها بر اساس نیاز به جابجایی تخت.
- تجمعی: حداقل ارتفاع فضاها، الزامات پله‌ها و راهروهای بین صندلی‌ها.
- ساختمان‌های بلند (گروه ۸ – بیش از ۲۳ متر): تهویه مکانیکی و فشار مثبت در محفظه پلکان خروج، محدودیت استفاده از پاسیو برای نورگیری طبقات آخر، الزامات ویژه اطفاء حریق و امداد، نیاز به اتاق مدیریت، الزام برق اضطراری.
۷. الزامات عمومی عناصر و جزئیات ساختمان
- دیوارها: مقاومت حریق، صدابندی، عایق حرارتی، مقاومت لرزه‌ای، حداقل ضخامت دیوارهای خارجی و مشترک آجری.
- سقف‌های کاذب: عدم کاهش ارتفاع مجاز، اتصال ایمن به سازه، جداسازی فضای بالای سقف کاذب در امتداد دیوارها، محدودیت استفاده به عنوان انبار، عدم تخلیه هوای سرویس‌ها به آن.
- بام‌های مسطح و شیبدار: تعبیه جان‌پناه، شیب‌بندی و زهکشی مناسب، جلوگیری از ریزش برف و یخ، رعایت فاصله از مرز زمین.
- سقف‌های نورگذر: استفاده از شیشه ایمن، تأمین دسترسی برای نظافت.
- در و پنجره: انطباق با استانداردها، استفاده از شیشه ایمن در محل‌های خاص، محدودیت ایجاد اشراف، تأمین تهویه در صورت لزوم.
- حفاظ‌ها، جان‌پناه‌ها و میله‌های دستگرد: ارتفاع و فاصله الزامی نرده‌ها، مشخصات میله دستگرد (ارتفاع، پیوستگی، قطر، فاصله از دیوار).
- آب‌بندی و عایق‌کاری رطوبتی: در بام، ایوان، کف‌های در تماس با خاک، سرویس‌ها، دیوار زیرزمین و…
- شومینه و دودکش: عدم استفاده از شومینه با مخزن باز به عنوان وسیله گرمایش اصلی، محدودیت نصب در اتاق‌های کوچک، الزامات ایمنی و فنی دودکش‌ها.
- ایمنی در برابر سوانح: حفاظت در برابر آذرخش، رعایت درز انقطاع، تأمین امنیت بازشوها، پیش‌بینی راه‌های امدادرسانی از خارج (جایگاه و بازشوی امدادرسانی).
- نگهداری و دفع زباله: پیش‌بینی محل مناسب، سیستم دفع در ساختمان‌های بلند.
- تاسیسات: انطباق با مباحث ۱۳، ۱۴، ۱۶ و ۱۷؛ نصب صندوق پستی.
نتیجه‌گیری:
مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان، با ارائه الزامات عمومی برای فضاها، عناصر و کلیات ساختمان، نقش محوری در شکل‌دهی به کالبد بنا و تضمین استانداردهای اولیه برای کارکرد، ایمنی، بهداشت و آسایش ایفا می‌کند. این مبحث، ضمن تأکید بر رعایت اصول فنی، به جنبه‌های فرهنگی و هویتی معماری اسلامی-ایرانی نیز توجه دارد. تسلط بر مفاد این مبحث برای تمامی فعالان صنعت ساختمان، به ویژه طراحان معمار، ضروری بوده و پایه‌ای برای درک و اجرای سایر مباحث تخصصی‌تر مقررات ملی ساختمان فراهم می‌آورد.
