کیفیت و استاندارد مصالح و فرآورده‌های ساختمانی، سنگ بنای اصلی ایمنی، دوام، بهداشت و بهره‌وری اقتصادی در هر سازه‌ای است. مبحث پنجم مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان “مصالح و فرآورده‌های ساختمانی”، به عنوان مرجعی جامع و قانونی، مشخصات فنی، الزامات کیفی، استانداردها و روش‌های آزمون مواد و مصالح متعارف مورد استفاده در صنعت ساختمان کشور را تدوین و ارائه نموده است. هدف این مبحث، اطمینان از کاربرد مصالح مناسب و استاندارد در راستای تحقق اهداف کلان مقررات ملی ساختمان است.
کلیات و الزامات عمومی
پیش از ورود به جزئیات هر مصالح، مبحث پنجم مجموعه‌ای از الزامات کلی را مطرح می‌کند:
- هدف و دامنه کاربرد: ارائه مشخصات فنی مصالح متعارف ساختمانی برای تأمین ایمنی، بهداشت، دوام و صرفه اقتصادی.
- استانداردها: مصالح باید با استانداردهای ملی ایران (ISIRI) مطابقت داشته باشند. در صورت نبود استاندارد ملی، استانداردهای معتبر بین‌المللی ملاک است. ویرایش‌های جدید استانداردها جایگزین موارد قبلی می‌شوند.
- مشخصات فنی: تولیدکنندگان و واردکنندگان موظف به ارائه مشخصات فنی معتبر مصالح مطابق استانداردها هستند.
- تأیید کیفیت: کنترل کیفیت و انطباق با استانداردها بر عهده سازمان ملی استاندارد و تطابق با مقررات ملی و صدور گواهینامه فنی بر عهده مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی است.
- مسئولیت طراح و مجری: طراحان و مجریان باید مصالح مناسب را بر اساس مشخصات فنی در نقشه‌ها تعیین کنند و از مصرف مصالح غیراستاندارد خودداری نمایند.
- استفاده مجدد: مصرف مصالح مستعمل در صورت تطابق با استانداردهای لازم و نوع کاربرد، بلامانع است.
- مصالح جدید: استفاده از مصالح و فرآورده‌های نوین منوط به تأیید سازمان ملی استاندارد یا مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و اخذ گواهینامه فنی معتبر است.
- انبار کردن: مصالح باید به گونه‌ای انبار شوند که خواص فنی آنها حفظ شده، دسترسی آسان باشد و مصالح قدیمی‌تر زودتر مصرف شوند (FIFO). تمهیدات ایمنی و اطفاء حریق نیز باید پیش‌بینی شود.
- ساخت در کارگاه: مصالح تولید شده در کارگاه نیز باید مطابق استانداردها باشند و الزامات ایمنی (مبحث ۱۲) رعایت شود.
دسته‌بندی و الزامات مصالح منتخب
مبحث پنجم به تفصیل به مشخصات مصالح مختلف می‌پردازد که در ادامه به صورت خلاصه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
الف) آجر (Brick):
- انواع: رسی (توکار، نما، مهندسی)، ماسه آهکی، بتنی، سبک، ضد اسید، مارنی.
- الزامات: پخت کامل، یکنواختی، سختی، مقاومت فشاری و جذب آب مطابق استاندارد ملی شماره ۷ و سایر استانداردهای مربوطه (مانند ۱۴۵۰۰ برای آجر ماسه‌سنگ، ۱۶۲۱۱ برای آجر بتنی، ۱۴۴۹۸ برای آجر ضد اسید). مقاومت در برابر یخ‌زدگی برای مناطق سردسیر الزامی است. محدودیت‌هایی برای استفاده از آجرهای ترک‌دار یا کهنه وجود دارد.
- نگهداری: در محل تمیز و سرپوشیده، جدا از هم و دور از رطوبت و یخ‌زدگی نگهداری شوند.
ب) بلوک‌های سفالی توخالی (Hollow Clay Blocks):
- انواع: سقفی (برای تیرچه بلوک)، دیواری (آجر رسی سبک با سوراخ قائم یا افقی).
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی ۷۱۲۱، ۷۱۲۲ و ۲۹۰۹-۲ (برای بلوک سقفی). دارای جرم مخصوص، مقاومت فشاری و جذب آب مشخص.
- نگهداری: برای جلوگیری از شکستن، ترجیحاً روی پالت حمل و نگهداری شوند.
پ) کاشی سرامیکی (Ceramic Tile):
- انواع: بر اساس روش تولید (اکسترودی، پرس خشک)، جذب آب (کم، متوسط، بالا)، محل مصرف (دیواری، کفی)، پوشش (لعاب‌دار، بدون لعاب)، درجه‌بندی (۱، ۲، ۳)، مقاومت سایشی. کاشی‌های ضد باکتری و ضد اسید نیز تعریف شده‌اند.
- الزامات: مطابقت با استاندارد ملی ۲۵ و سایر استانداردهای مرتبط (مانند ۴۲۸۹ برای موزاییکی، ۱۴۴۹۹ برای ضد باکتری، ۳۰۵۱ برای ضد اسید). خواص فیزیکی، شیمیایی و ظاهری اهمیت دارند.
- نگهداری: در جعبه‌های مقوایی مناسب بسته‌بندی و نگهداری شوند.
ت) سنگ ساختمانی (Building Stone):
- انواع: بر اساس منشأ (آذرین، رسوبی، دگرگونی) و کاربرد (گرانیت، سنگ آهک، مرمریت، تراورتن، سنگ لوح، سرپانتین).
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوط به هر نوع سنگ (مانند ۵۶۹۴ برای گرانیت، ۵۶۹۵ سنگ آهک، ۵۶۹۶ مرمریت، ۱۳۲۴۷ تراورتن، ۱۴۲۱۶ سنگ لوح). الزامات فیزیکی شامل جذب آب، جرم مخصوص، مقاومت فشاری، مدول گسیختگی و مقاومت سایشی (برای کف) اهمیت دارند. سنگ باید سالم، بادوام و عاری از نواقص باشد.
- نگهداری: بسته‌بندی مناسب برای جلوگیری از آسیب؛ محافظت سطوح و گوشه‌ها؛ شستشو ترجیحاً با آب (برای گرانیت و مرمر می‌توان از شوینده‌های رقیق و غیر اسیدی/قلیایی استفاده کرد).
ث) سنگدانه‌ها (Aggregates):
- انواع: ریز (ماسه)، درشت (شن)؛ سنگین‌دانه، سبک‌دانه، وزن معمولی؛ طبیعی، مصنوعی، بازیافتی.
- الزامات: مطابقت با استاندارد ملی ۳۰۲ (برای بتن). کنترل مواد زیان‌آور (کلوخه رسی، مواد ریزتر از الک ۷۵ میکرون، مواد آلی، سولفات، کلرید)، دانه‌بندی مناسب، سلامت (مقاومت در برابر سولفات سدیم/منیزیم)، مقاومت سایشی (لس‌آنجلس). الزامات ویژه برای سبک‌دانه‌ها (استاندارد ۴۹۸۵ و ۱۴۴۲۲) و سنگدانه‌های بازیافتی (استاندارد ۱۳۱۷۰). کنترل واکنش‌زایی قلیایی-سیلیسی در صورت لزوم.
- نگهداری: انبار کردن جداگانه بر اساس اندازه؛ جلوگیری از جداشدگی دانه‌ها، آلودگی و یخ‌زدگی؛ حفظ رطوبت یکنواخت قبل از مصرف.
ج) سیمان و فرآورده‌های آن (Cement and Cement Products):
- سیمان:
- انواع: پرتلند (تیپ ۱ تا ۵)، آمیخته (پوزولانی، سرباره‌ای، بنایی، آهکی، مرکب، زئولیتی)، سفید، رنگی.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوط به هر نوع (مانند ۳۸۹ برای پرتلند، ۳۴۳۲ پوزولانی، ۳۵۱۷ سرباره‌ای، ۳۵۱۶ بنایی، ۴۲۲۰ آهکی، ۱۱۵۷۱ مرکب، ۲۹۳۱ سفید، ۱۶۴۸۱ زئولیتی). کنترل الزامات شیمیایی (ترکیبات اکسیدی، قلیایی‌ها، SO3، کلرید، افت حرارتی) و فیزیکی/مکانیکی (سطح ویژه، زمان گیرش، مقاومت فشاری، سلامت).
- پوزولان‌ها: دوده سیلیسی (استاندارد ۱۳۲۷۸)، پوزولان طبیعی (استاندارد ۳۴۳۳).
- نگهداری: سیمان کیسه‌ای روی پالت و دور از رطوبت (محدودیت ارتفاع و زمان نگهداری). سیمان فله در سیلوهای استاندارد و مجزا بر اساس نوع.
- فرآورده‌های سیمانی:
- بتن: الزامات کلی طرح اختلاط؛ انواع ویژه: پرمقاومت (بیش از 50MPa)، سبک (غیرسازه‌ای، سازه‌ای، متوسط)، پاششی (شاتکریت)، اصلاح‌شده با پلیمر، خودمتراکم (SCC)، الیافی. هرکدام دارای الزامات و استانداردهای خاص خود هستند.
- آب بتن: باید تمیز و عاری از مواد زیان‌آور (کلرید، سولفات، مواد معلق، مواد آلی) در حد مجاز استاندارد باشد (جدول ۵-۱۸-۷).
- بلوک سیمانی: دیواری (باربر/غیرباربر – استاندارد ۷۰-۱)، سقفی (استاندارد ۲۹۰۹-۲)، سبک‌دانه (استاندارد ۷۷۸۲).
- بلوک بتن هوادار اتوکلاوشده (AAC): (استاندارد ۸۵۹۳).
- بلوک بتن سبک اسفنجی (CLC): (استاندارد ۱۴۵۰۴).
- موزاییک: (استاندارد ۷۵۵) – انواع ساده، سنگ‌دار؛ الزامات مقاومت خمشی، جذب آب، مقاومت سایشی.
- ورق سیمانی الیاف‌دار (Fiber Cement Sheet): بدون آزبست؛ انواع الف (بیرونی) و ب (داخلی)؛ (استاندارد ۷۵۱۵).
چ) مواد افزودنی شیمیایی بتن (Chemical Admixtures):
- انواع: تک‌منظوره (روان‌کننده/کاهنده آب، فوق روان‌کننده، زودگیرکننده، کندگیرکننده، حباب‌هواساز، نگهدارنده آب، کاهنده جذب آب، زودسخت‌کننده) و چندمنظوره (ترکیبی از موارد فوق).
- الزامات: مطابقت با استاندارد ملی ۲۹۳۰؛ مصرف در محدوده توصیه شده سازنده؛ بررسی سازگاری با سیمان و سایر افزودنی‌ها؛ کنترل اثر بر زمان گیرش، مقاومت، هوای بتن و … . عدم استفاده از کلرید کلسیم در بتن مسلح.
- نگهداری: بسته‌بندی مقاوم در برابر رطوبت و یخ‌زدگی؛ نگهداری در انبار سرپوشیده.
ح) آهک و فرآورده‌های آن (Lime and Lime Products):
- انواع آهک: زنده (هوایی – پرکلسیم، منیزیمی، دولومیتی)، شکفته (هیدراته)، هیدرولیک (آبی)، نیمه‌آبی.
- انواع آهک ساختمانی: هیدراته هیدرولیکی، هیدراته پرداخت، هیدراته بنایی (معمولی/ویژه؛ هوادار/غیر هوادار)، زنده.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوطه (۴۷۳۸، ۴۷۳۷، ۴۷۳۵، ۵۷۱۷). کنترل ترکیب شیمیایی و خواص فیزیکی (زمان گیرش، مقاومت، دانه‌بندی). آهک زنده قبل از شکفته شدن نباید مصرف شود.
- فرآورده‌ها: آجر ماسه آهکی، بتن آهکی سبک.
- نگهداری: آهک زنده دور از آب و CO2؛ آهک شکفته دور از CO2 و تابش آفتاب.
خ) گچ و فرآورده‌های آن (Gypsum and Gypsum Products):
- انواع گچ: ساختمانی (عمومی/زیرکار، سفیدکاری، برای فرآورده‌های پیش‌ساخته).
- اندودهای گچی آماده: انواع معمولی، پایه گچی، گچ-آهک، سبک‌وزن، با سختی سطحی اصلاح شده.
- اندودهای گچی ویژه: برای قطعات الیاف‌دار، آجرکاری، آکوستیکی، عایق حرارتی، محافظ آتش، لایه نازک.
- فرآورده‌ها: بلوک گچی (معمولی/سبک)، تخته (صفحه) روکش‌دار گچی (گچ‌برگ)، پنل مرکب گچی-عایق، سقف‌پوش گچی.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوطه (۱۲۰۱۵-۱ برای گچ و اندود، ۲۷۸۶ بلوک گچی، ۱۴۸۱۸ تخته گچی، ۱۱۶۱ سقف‌پوش، ۱۲۸۰۵ پنل مرکب).
- نگهداری: مشابه سیمان؛ خشک و دور از رطوبت.
د) ملات‌های ساختمانی (Mortars):
- انواع: هوایی (گل، کاهگل، گچ، آهک هوایی)، آبی (سیمانی، گل‌آهک)، پوزولانی، قیر (ماسه آسفالت)، بنایی، آماده (خشک/تر)، سبک.
- الزامات: استفاده از مصالح استاندارد (سیمان، آهک، ماسه)، رعایت نسبت‌های اختلاط دقیق (استفاده از پیمانه حجمی)، اختلاط مکانیکی (اختلاط دستی با مجوز)، عدم استفاده مجدد از ملات سفت‌شده، استفاده از سیمان‌های مقاوم در محیط‌های سولفاتی. مطابقت ملات‌های بنایی و آماده با استاندارد ملی ۷۰۶.
- نگهداری: محافظت از عوامل جوی؛ رعایت زمان مصرف.
ذ) فلزها و مصالح جوشکاری (Metals and Welding Materials):
- فلزهای آهنی: چدن (لوله‌ها، اتصالات، دیگ‌ها)، فولاد (ساختمانی: میلگرد، پروفیل).
- میلگرد: انواع ساده (س ۲۴۰ – فقط دورپیچ)، آجدار (آج ۳۴۰، ۴۰۰، ۵۰۰)، آجدار پیچیده. الزامات هندسی (قطر، آج)، شیمیایی و مکانیکی (مقاومت تسلیم، مقاومت کششی، ازدیاد طول) مطابق استاندارد ملی ۳۱۳۲.
- فلزهای غیرآهنی: آلومینیوم (پروفیل در و پنجره، ورق نما، پوشش)، مس (لوله، ورق، اتصالات، سیم)، سرب (ورق آب‌بندی، محافظ اشعه، درزبندی لوله چدنی)، روی (گالوانیزه کردن فولاد)، قلع (پوشش فولاد، آلیاژ برنز).
- مصالح جوشکاری: الکترود (انواع روکش‌دار)، سیم جوش، پودر گدازآور.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوطه (مانند ۳۱۳۲ میلگرد، ۱۶۰۰ فولاد ساختمانی، ۴۲۶ لوله چدنی، ۲۳۸۴ پروفیل آلومینیوم، ۸۷۱ الکترود).
- نگهداری: در انبار مسقف و خشک؛ بسته‌بندی مناسب؛ جداسازی بر اساس نوع و قطر؛ جلوگیری از آسیب مکانیکی و زنگ‌زدگی.
ر) چوب و فرآورده‌های آن (Wood and Wood Products):
- انواع: طبیعی (سوزنی‌برگ/نرم، پهن‌برگ/سخت)، مصنوعی/مرکب (تخته‌لایه، تخته فیبر، نئوپان، روکش).
- فرآورده‌ها: پارکت، کفپوش چوب‌پنبه‌ای (لینولئوم، کاشی)، درب و پنجره چوبی.
- الزامات: یکنواختی، عدم وجود عیوب (ترک، پوسیدگی، گره بیش از حد – استاندارد ۱۲۷۵)، مطابقت فرآورده‌ها با استانداردهای ملی مربوطه (مانند ۷۴۱۶ تخته فیبر، ۹۰۴۴ نئوپان، ۳۴۹۲ تخته‌لایه، ۷۴۸ درب، ۳۲۴۵ پنجره).
- نگهداری: محافظت در برابر آتش، حشرات و رطوبت.
ز) قیر و قطران (Bitumen and Tar):
- انواع قیر: طبیعی، نفتی (جامد/درجه نفوذ، دمیده، محلول (RC, MC, SC)، امولسیون، اصلاح‌شده (پلیمری، با پودر لاستیک، با مواد شیمیایی)).
- قطران: قطران خام، قطران راه‌سازی.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوط به کاربرد (مانند ۲۱۲ برای عایق‌کاری). کنترل دما هنگام گرم کردن (جلوگیری از تصعید دود آبی و اشتعال).
- نگهداری: قیر جامد و محلول در بشکه؛ امولسیون در تانکر (محافظت از یخ‌زدگی و دمای بالا).
ژ) شیشه (Glass):
- انواع: جام (مسطح/برجسته، ساده/مشجر، رنگی/بی‌رنگ، شفاف/مات، پوشش‌دار)، ویژه (دوجداره، بلوک شیشه‌ای توپر/توخالی، ایمنی، مسلح، سکوریت، لمینیت، بازتابنده، عایق).
- فرآورده‌ها: پشم شیشه، الیاف شیشه.
- الزامات: صافی، یکنواختی ضخامت، عدم وجود موج و حباب، مقاومت در برابر عوامل جوی. شیشه ایمنی باید الزامات استاندارد ملی ۱۳۷۵۵-۱ را برآورده کند. استفاده از شیشه ایمن در محل‌های خاص (درهای شیشه‌ای، نماهای شیشه‌ای بزرگ، ارتفاع پایین) الزامی است.
- نگهداری: بسته‌بندی مناسب در جعبه‌های چوبی با پوشال و کاغذ بین جام‌ها.
س) رنگ و پوشش ساختمانی (Paint and Coatings):
- انواع: بر اساس حلال (حلالی، بدون حلال، پایه آبی، پودری)، فرآیند تشکیل فیلم (هواخشک، کوره‌ای، پرتوسخت).
- الزامات: عاری بودن از مواد سمی (سرب، کروم، فرمالدهید)، ترجیحاً پایه آبی برای مصارف تزئینی، پوشش‌دهی مناسب، مقاومت در برابر شرایط محیطی (برای سطوح خارجی)، سازگاری با زیرکار، قابلیت کاربرد با ابزار مناسب. مطابقت رنگدانه‌ها با استاندارد ملی ۱۲۱۴۹.
- نگهداری: بسته‌بندی مناسب، درج مشخصات و تاریخ انقضا، نگهداری در دمای مناسب (حدود ۲۵ درجه).
ش) عایق‌های رطوبتی (Waterproofing Membranes):
- انواع: قیر و گونی، پلیمری پیش‌ساخته یا مایع، پیش‌ساخته با قیر اصلاح‌شده (APP, SBS, اکسیده) برای پی یا بام.
- الزامات: مطابقت با استانداردهای ملی مربوطه (مانند ۲۹۵۲ قیرگونی، ۳۸۶۴ عایق پی، ۳۸۸۵ عایق بام). مشخصات اجزا (گونی، پلی‌استر، فلت الیاف شیشه، قیر اصلاح‌شده) نیز باید استاندارد باشند.
- نگهداری: رول‌ها به صورت عمودی در انبار سرپوشیده و خشک (۵+ تا ۳۵+ درجه)؛ محدودیت زمان نگهداری (معمولاً ۶ ماه)؛ عدم قرار دادن رول‌ها روی هم.
ص) عایق‌های حرارتی (Thermal Insulation):
- انواع: پشم معدنی (شیشه، سنگ، سرباره)، پلاستیک‌های سلولی (پلی‌استایرن منبسط EPS، اکسترود XPS، پلی‌یورتان PUR/PIR، الاستومری، پلی‌اتیلن)، رس منبسط، پرلیت منبسط، ورمیکولیت، سلولزی، الیاف سرامیکی، بتن سلولی.
- الزامات: داشتن مقاومت حرارتی (R-value) و ضریب هدایت حرارتی (λ) مناسب (مطابق مبحث ۱۹). کنترل جذب آب (کوتاه‌مدت و بلندمدت) برای کاربردهای در معرض رطوبت. مقاومت فشاری کافی (برای کف و بام). مقاومت کششی (برای پشم معدنی). مقاومت در برابر یخ‌زدگی. پایداری ابعادی. واکنش مناسب در برابر آتش. مطابقت با استانداردهای ملی مربوطه (مانند ۸۱۱۶ پشم معدنی، ۱۰۹۵۰ EPS، ۱۰۹۵۲ XPS، ۸۲۹۸ PUR).
- نگهداری: بسته‌بندی پلاستیکی؛ جلوگیری از خیس شدن؛ انبار سرپوشیده و دور از خطر آتش‌سوزی.
ض) پلیمرهای ساختمانی (Building Polymers):
- انواع: ترموپلاستیک‌ها (گرمانرم)، ترموست‌ها (گرماسخت)، الاستومرها، الاستومرهای ترموپلاستیک.
- کاربردها: سازه‌ای (پروفیل، آرماتور FRP، قالب، بتن پلیمری)، غیرسازه‌ای (تیغه، پروفیل بازشو، جداره نورگذر، عایق حرارتی، رنگ، پوشش کف/دیوار/سقف، بامپوش، نما)، تأسیساتی (لوله، اتصالات، روکش سیم)، درزبند، توری تقویت، افزودنی بتن/ملات، چسب، مصالح تعمیراتی.
- الزامات: بسیار متنوع و وابسته به نوع پلیمر و کاربرد. کنترل خواص مکانیکی (کشش، فشار، خمش)، خستگی، جذب آب، دوام، واکنش در برابر آتش، هدایت حرارتی. مطابقت با استانداردهای ملی و بین‌المللی مربوطه.
- نگهداری: توجه به حساسیت به دما، نور و رطوبت؛ بسته‌بندی مناسب؛ رعایت نکات ایمنی (سمی بودن برخی حلال‌ها یا مونومرها).
ط) نانومواد (Nanomaterials):
- تعریف: موادی که حداقل یک بعد ذرات آنها کمتر از ۱۰۰ نانومتر است.
- کاربردها: پوشش‌های آنتی‌باکتریال و خودتمیزشونده (کاشی، شیشه)، پوشش ضد مه، فولاد توانمند، افزودنی بتن، عایق، پوشش ضد خوردگی. مثال: نانو رس، نانو سیلیس، نانو اکسید تیتانیوم، نانو لوله‌های کربن.
- الزامات: مشخصات باید مطابق استانداردهای ملی یا بین‌المللی معتبر باشد.
- نگهداری: نانومواد پودری در محیط خشک؛ عدم نگهداری در دماهای بسیار بالا یا پایین (مگر با توصیه سازنده)؛ درج تاریخ تولید و انقضا.
مطالعه بیشتر:
نتیجه‌گیری:
مبحث پنجم مقررات ملی ساختمان، به عنوان یک دستورالعمل فنی بنیادین، نقش کلیدی در تضمین کیفیت، ایمنی و دوام ساختمان‌ها از طریق کنترل مشخصات مصالح و فرآورده‌های مصرفی ایفا می‌کند. آشنایی و پایبندی به الزامات این مبحث برای تمامی مهندسان طراح، ناظر، مجری، تولیدکنندگان و تأمین‌کنندگان مصالح ضروری است. استفاده از مصالح استاندارد و منطبق با مشخصات فنی تعریف شده در این مبحث، گامی حیاتی در راستای ارتقای صنعت ساخت‌وساز کشور و حفظ سرمایه‌های ملی است.
