راهنمای جامع مبحث سوم مقررات ملی ساختمان: حفاظت ساختمان ها در برابر حریق

۱. تعاریف کلیدی در مبحث سوم

درک صحیح اصطلاحات تخصصی این مبحث، اولین گام برای اجرای درست آن است:

• راه خروج (Means of Egress): مسیر پیوسته و بدون مانعی که از هر نقطه ساختمان شروع شده و به یک معبر عمومی یا محوطه باز امن منتهی می‌شود. این مسیر شامل سه بخش اصلی است: دسترس خروج، خروج و تخلیه خروج.
• دسترس خروج (Exit Access): بخشی از راه خروج که از هر نقطه قابل تصرف در ساختمان شروع شده و به ورودی یک “خروج” منتهی می‌شود (مانند راهروها).
• خروج (Exit): بخش حفاظت‌شده راه خروج که از دسترس خروج شروع شده و به تخلیه خروج منتهی می‌شود و در برابر آتش و دود ایمن‌سازی شده است (مانند دوربند پلکان، خروج افقی). آسانسور جزو خروج محسوب نمی‌شود.
• تخلیه خروج (Exit Discharge): بخشی از راه خروج که بین انتهای “خروج” و معبر عمومی یا فضای باز امن قرار دارد (مانند حیاط یا لابی همکف منتهی به خیابان).
• مقاومت در برابر حریق (Fire Resistance Rating): مدتی که یک عضو یا مجموعه ساختمانی می‌تواند در برابر آتش‌سوزی استاندارد، عملکرد سازه‌ای و یا جداسازی خود را حفظ کند (بر حسب ساعت بیان می‌شود).
• تصرف (Occupancy): نوع کاربری و بهره‌برداری از یک ساختمان یا بخشی از آن (مانند مسکونی، آموزشی، تجاری، درمانی، صنعتی، انباری، تجمعی، اداری).
• بار متصرف (Occupant Load): تعداد افرادی که پیش‌بینی می‌شود از یک فضا یا ساختمان استفاده کنند و مبنای محاسبه ظرفیت راه‌های خروج است.
• آتریوم (Atrium): یک فضای باز و پیوسته عمودی که چند طبقه را به هم متصل می‌کند و معمولاً برای مقاصدی غیر از پلکان یا شفت تأسیساتی استفاده می‌شود.
• حریق بند / مانع حریق (Fire Barrier): دیوار، کف یا سقفی با مقاومت معین در برابر حریق که برای جلوگیری از گسترش آتش و دود بین فضاها یا طبقات مختلف طراحی و اجرا می‌شود.
• دودبند (Smoke Barrier): جداکننده‌ای (افقی یا عمودی) که برای ممانعت از جریان و گسترش دود طراحی شده است (لزوماً مقاوم حریق نیست).
• خودبسته‌شو (Self-Closing): ویژگی درهای حریق یا بازشوهای حفاظتی که به وسیله تجهیزات مکانیکی، پس از هر بار باز شدن، به طور خودکار بسته می‌شوند.
• خودکار بسته‌شو (Automatic-Closing): ویژگی درهای حریق که در حالت عادی می‌توانند باز نگه داشته شوند، اما هنگام حریق (مثلاً با فرمان سیستم اعلام حریق) به طور خودکار بسته می‌شوند.
• شبکه بارنده خودکار (Automatic Sprinkler System): سیستم اطفاء حریق خودکار با استفاده از پاشنده‌های آب (اسپرینکلر).
• ساختار (Construction Type): دسته‌بندی ساختمان‌ها بر اساس مصالح به‌کار رفته در اعضای باربر و مقاومت آن‌ها در برابر حریق (مقاوم حریق، غیرسوختنی، سوختنی).
• فضای امن (Area of Refuge): فضایی در داخل ساختمان که در برابر حریق و دود مقاوم‌سازی شده و افراد (به‌ویژه افراد ناتوان) می‌توانند تا زمان رسیدن کمک یا رفع خطر، در آن پناه بگیرند.

۲. الزامات کلی راه‌های خروج از بنا

مبحث سوم مجموعه‌ای از قوانین کلی را برای تمام ساختمان‌ها وضع می‌کند:

• تعداد و کفایت: هر ساختمان باید دارای راه‌های خروج کافی، ایمن، بدون مانع و با ظرفیت مناسب برای تمام متصرفان باشد.
• حداقل تعداد: هر طبقه یا بخش قابل تصرف باید حداقل به دو راه خروج مجزا و دور از هم دسترسی داشته باشد (مگر در موارد استثنایی مجاز). برای بار متصرف 501 تا 1000 نفر، حداقل 3 خروج و برای بیش از 1000 نفر، حداقل 4 خروج الزامی است.
• جداسازی و حفاظت: راه‌های خروج (به‌ویژه بخش “خروج”) باید توسط ساختارهای مقاوم در برابر حریق از سایر فضاها جدا شوند تا از نفوذ آتش و دود به مسیر فرار جلوگیری شود.
• عدم وجود مانع: مسیرهای خروج باید همیشه آزاد و بدون مانع باشند. استفاده از قفل‌هایی که مانع باز شدن سریع در از داخل شوند، ممنوع است (جز در تصرف‌های خاص مانند زندان‌ها با شرایط ویژه).
• روشنایی و علامت‌گذاری: مسیرهای خروج باید دارای روشنایی کافی (عادی و اضطراری) و علائم راهنمای واضح و استاندارد باشند.
• وابستگی به یک عامل: ایمنی نباید تنها به یک وسیله یا مسیر وابسته باشد؛ پیش‌بینی‌های جایگزین ضروری است.

۳. اجزای راه خروج و الزامات آن‌ها

هر جزء از مسیر فرار دارای الزامات مشخصی است:

• درها:
  • عرض: حداقل عرض مفید 80 سانتی‌متر (استثنائاتی برای فضاهای کوچک وجود دارد).
  • جهت بازشو: درهای واقع در دوربند خروج، فضاهای پرخطر و فضاهای با بیش از 50 نفر باید در جهت خروج باز شوند.
  • نوع: عمدتاً لولایی؛ درهای کشویی و گردان محدودیت‌های کاربرد دارند.
  • قفل: باید به آسانی و بدون نیاز به کلید از سمت داخل باز شوند.
• خروج افقی:
  • تعریف: مسیری برای رفتن از یک ساختمان یا منطقه حریق به ساختمان یا منطقه حریق امن دیگر در همان تراز یا با اختلاف سطح کم (که با شیبراه متصل می‌شود).
  • کاربرد: می‌تواند جایگزین حداکثر 50% ظرفیت خروج‌های دیگر (مانند پلکان) شود.
  • فضای پناه: هر طرف خروج افقی باید فضای کافی برای پناه‌گرفتن متصرفان هر دو سمت را داشته باشد (حداقل 0.3 مترمربع خالص برای هر نفر).
  • جداسازی: باید توسط دیوار و درهای مقاوم حریق از دو منطقه جدا شود.
• راه پله و پلکان:
  • عرض: حداقل 110 سانتی‌متر (برای بار متصرف کمتر از 50 نفر، حداقل 90 سانتی‌متر).
  • ابعاد پله: حداکثر ارتفاع 18 سانتی‌متر، حداقل کف (پاخور) 28 سانتی‌متر.
  • پاگرد: عرض پاگرد نباید از عرض راه پله کمتر باشد. حداکثر فاصله قائم بین دو پاگرد 3.7 متر.
  • نرده: در دو طرف پله‌های با شیب بیش از 1:15 و پله‌های عریض (به ازای هر 75 سانتی‌متر عرض) الزامی است.
  • دوربندی: پلکان‌های داخلی که جزو “خروج” محسوب می‌شوند باید دوربندی و دودبندی شوند (با مقاومت حریق مشخص بسته به ارتفاع ساختمان).
  • پلکان خارجی: باید شرایط خاصی از جمله فاصله از بازشوها و مقاومت حریق دیوار مجاور را داشته باشد.
  • پله مارپیچ و قوسی: استفاده محدود و با رعایت ابعاد خاص مجاز است.
• شیب‌راه‌ها (رمپ):
  • شیب: حداکثر 1 به 12.
  • عرض: حداقل 110 سانتی‌متر.
  • سطح: باید غیر لغزنده باشد.
  • پاگرد و نرده: مشابه پلکان الزامی است.

۴. ظرفیت، تعداد و چیدمان راه‌های خروج

• محاسبه بار متصرف: بر اساس نوع کاربری و تقسیم مساحت فضا بر ضریب واحد تصرف (مترمربع بر نفر) از جدول 3-1-5 الف تعیین می‌شود.
• محاسبه عرض خروج: بر اساس بار متصرف و نوع مسیر (پلکان یا مسیر افقی/شیبدار) با استفاده از ضرایب ظرفیت (میلی‌متر بر نفر) از جدول 3-1-5 ب محاسبه می‌شود. عرض راه خروج نباید در طول مسیر کاهش یابد.
• تعداد خروج: حداقل دو خروج مجزا برای هر طبقه (جز موارد استثنا). افزایش تعداد بر اساس بار متصرف.
• فاصله خروج‌ها: فاصله بین دو خروج باید حداقل نصف بزرگترین قطر آن طبقه یا بخش باشد (در بناهای مجهز به اسپرینکلر، این فاصله می‌تواند تا یک سوم کاهش یابد). این فاصله برای اطمینان از در دسترس بودن حداقل یک خروج در صورت مسدود شدن دیگری است.
• مسیر مشترک و بن‌بست: طول مسیر مشترک برای دسترسی به دو خروج مجزا و همچنین طول راهروهای بن‌بست، محدودیت‌های مشخصی دارد که بر اساس نوع تصرف و وجود یا عدم وجود سیستم اسپرینکلر متفاوت است.

۵. روشنایی و علامت‌گذاری

• روشنایی: تمام بخش‌های راه خروج باید دارای روشنایی مداوم و کافی (حداقل 10 لوکس در کف) باشند.
• روشنایی اضطراری: در بسیاری از تصرف‌ها (مانند ساختمان‌های بلند، آموزشی، درمانی، تجمعی، تجاری بزرگ و…) وجود سیستم روشنایی اضطراری با منبع تغذیه مستقل (مانند ژنراتور یا باتری) که حداقل 1.5 ساعت روشنایی را تأمین کند، الزامی است.
• علائم خروج:
  • خروج‌ها و مسیرهای دسترسی به آن‌ها باید با علائم استاندارد، خوانا و قابل مشاهده (حتی در تاریکی یا دود) مشخص شوند.
  • جهت مسیر خروج باید با پیکان نشان داده شود.
  • محل‌هایی که خروج نیستند اما ممکن است اشتباه گرفته شوند، باید با علامت “خروج نیست” مشخص گردند.
  • علائم باید در تمام شرایط عادی و اضطراری روشن باشند.