صنعت ساختمان به دلیل ماهیت فعالیت‌های خود، یکی از پرخطرترین صنایع به شمار می‌رود. حوادث ناشی از کار در کارگاه‌های ساختمانی می‌تواند منجر به صدمات جانی جبران‌ناپذیر، خسارات مالی سنگین و تأخیر در پروژه‌ها شود. مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان “ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا”، با هدف حفظ جان و سلامت کارگران و افراد مرتبط با کارگاه و همچنین حفاظت از اموال و محیط زیست، حداقل الزامات ایمنی، بهداشتی و حفاظتی را که باید در تمام مراحل اجرای عملیات ساختمانی رعایت گردد، تدوین نموده است. رعایت این مقررات نه تنها یک الزام قانونی، بلکه یک ضرورت اخلاقی و حرفه‌ای برای تمام دست‌اندرکاران پروژه است.
کلیات و مسئولیت‌ها مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- هدف و دامنه کاربرد: تعیین حداقل ضوابط ایمنی برای کلیه عملیات ساختمانی (تخریب، احداث، توسعه، تعمیر، بازسازی و…) و حفاظت از نیروی انسانی، افراد مجاور، تأسیسات و محیط زیست.
- تعاریف کلیدی:
- مسئول ایمنی: فردی که توسط کارفرما/پیمانکار برای نظارت بر اجرای مقررات ایمنی منصوب می‌شود.
- شخص ذیصلاح: فردی که دارای دانش، مهارت و تجربه کافی برای انجام کار یا نظارت بر آن به صورت ایمن است.
- حادثه: واقعه ناخواسته‌ای که منجر به صدمه جانی، بیماری یا خسارت مالی شود.
- شبه حادثه (Near Miss): واقعه‌ای که پتانسیل ایجاد حادثه را داشته اما به آن منجر نشده است.
- خطر (Hazard): منبع یا شرایطی با پتانسیل آسیب‌رسانی.
- ریسک (Risk): احتمال وقوع حادثه و شدت پیامدهای آن.
- مسئولیت‌ها:
- کارفرما/سازنده/پیمانکار: مسئولیت اصلی تأمین شرایط ایمن کار، تهیه لوازم حفاظت فردی، آموزش کارگران، اجرای طرح ایمنی و نظارت بر آن.
- صاحب کار: انتخاب عوامل اجرایی و نظارتی واجد صلاحیت، تأمین منابع مالی لازم برای ایمنی.
- مهندس ناظر: نظارت بر حسن اجرای عملیات ساختمانی از جمله رعایت مقررات ایمنی توسط مجری و گزارش تخلفات به مراجع ذیصلاح.
- مسئول ایمنی: نظارت مستمر بر اجرای مقررات، شناسایی خطرات، ارائه راهکار، پیگیری رفع نواقص.
- کارگران: رعایت مقررات ایمنی، استفاده صحیح از تجهیزات و لوازم حفاظت فردی، گزارش خطرات و حوادث.
- تشکیلات ایمنی و طرح ایمنی: الزام به تهیه “طرح ایمنی و بهداشت کار” قبل از شروع عملیات و انتصاب مسئول ایمنی (بر اساس تعداد کارگران و نوع فعالیت).
- آموزش ایمنی: برگزاری دوره‌های آموزشی الزامی برای کارگران و همچنین جلسات کوتاه ایمنی (Toolbox Talks) قبل از شروع کارهای پرخطر.
- ثبت و گزارش حوادث: ثبت دقیق کلیه حوادث و شبه حوادث و گزارش موارد مهم به مراجع قانونی.
ایمنی، بهداشت و محیط زیست کارگاه در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- ایمن‌سازی محوطه: محصور کردن محدوده کارگاه با حصار مناسب (حداقل ارتفاع ۱.۹ متر)، نصب تابلوهای هشداردهنده و اطلاعات پروژه در محل ورودی و نقاط خطرناک.
- کنترل ورود و خروج: جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز، ثبت ورود و خروج افراد و وسایل نقلیه.
- تردد ایمن: تعیین مسیرهای مشخص و ایمن برای عابران و وسایل نقلیه در داخل کارگاه، جداسازی مسیرها در صورت امکان.
- نظم و ترتیب کارگاهی: جمع‌آوری منظم ضایعات و نخاله، پاکسازی معابر، انبار کردن صحیح مصالح برای جلوگیری از سقوط یا ایجاد مانع.
- روشنایی: تأمین روشنایی کافی و ایمن (طبیعی یا مصنوعی) برای کلیه فضاها و معابر کارگاه، به ویژه در شب یا شرایط دید کم.
- شرایط جوی نامساعد: توقف یا انجام اقدامات احتیاطی ویژه هنگام باد شدید، بارندگی، یخبندان یا گرمای شدید.
- کمک‌های اولیه و اورژانس: تجهیز کارگاه به جعبه کمک‌های اولیه مناسب، معرفی افراد آموزش‌دیده، اعلام شماره‌های تماس اضطراری.
- تسهیلات بهداشتی و رفاهی: تأمین آب آشامیدنی سالم، سرویس بهداشتی مناسب و تمیز، محل شستشو، رختکن و فضای استراحت برای کارگران.
وسایل حفاظت فردی (PPE) در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
استفاده از PPE مناسب و استاندارد برای تمام افراد حاضر در کارگاه الزامی است. کارفرما موظف به تهیه و آموزش نحوه استفاده از آن‌ها است.
- حفاظت سر: کلاه ایمنی استاندارد.
- حفاظت چشم و صورت: عینک ایمنی، گاگل یا شیلد محافظ صورت، بسته به نوع خطر (پرتاب اشیا، پاشش مواد، جوشکاری).
- حفاظت شنوایی: گوشی ایمنی (ایرپلاگ یا ایرماف) در محیط‌های با صدای بلند.
- حفاظت تنفسی: ماسک مناسب (ضد گرد و غبار، شیمیایی) بسته به نوع آلاینده.
- حفاظت دست و بازو: دستکش مناسب (چرمی، لاستیکی، ضد برش، ضد مواد شیمیایی).
- حفاظت پا: کفش یا چکمه ایمنی با پنجه فولادی و زیره مقاوم.
- حفاظت بدن: لباس کار مناسب، پیش‌بند، لباس ضد اسید و…
- حفاظت در برابر سقوط از ارتفاع: کمربند ایمنی (هارنس) تمام بدن، طناب نجات (لایف لاین)، لنیارد (با یا بدون شوک‌گیر)، قلاب، تور ایمنی. استفاده از این تجهیزات در کار در ارتفاع (بیش از ۱.۲ متر از سطح مبنا) الزامی است.
وسایل دسترسی ایمن در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- نردبان‌ها: انتخاب نوع مناسب (ثابت، متحرک، یک‌طرفه، دوطرفه)، بازرسی قبل از استفاده، قرار دادن روی سطح صاف و محکم، رعایت زاویه مناسب (حدود ۷۵ درجه)، امتداد حداقل ۱ متر بالاتر از تکیه‌گاه، استفاده از هر دو دست هنگام بالا رفتن، عدم حمل بار سنگین.
- داربست‌ها:
- الزامات عمومی: طراحی توسط شخص ذیصلاح، استفاده از مصالح استاندارد و سالم، نصب توسط افراد آموزش‌دیده، تأمین پایداری (مهار به سازه، پایه‌های مناسب، بادبند)، ظرفیت باربری مشخص.
- سکوی کار: عرض کافی (حداقل ۵۰ سانتی‌متر)، تخته‌گذاری کامل و محکم، نصب حفاظ مناسب (نرده بالایی حدود ۱ متر، نرده میانی حدود ۵۰ سانتی‌متر، پاخور حداقل ۱۵ سانتی‌متر).
- دسترسی: استفاده از نردبان یا پله ایمن برای دسترسی به سکوها.
- بازرسی: بازرسی روزانه توسط شخص ذیصلاح، نصب کارت سبز (ایمن) یا قرمز (ناایمن).
- راهروهای شیب‌دار و معابر: سطح غیر لغزنده، عرض کافی، نصب نرده در صورت لزوم.
- بالابرها و آسانسورهای کارگاهی: بازرسی فنی دوره‌ای، گواهینامه سلامت، ظرفیت بار مشخص، اپراتور آموزش‌دیده، نصب حفاظ و درب‌های ایمن.
ایمنی عملیات خاکی و گودبرداری در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- برنامه‌ریزی: شناسایی و ارزیابی خطرات (ریزش دیواره، سقوط افراد و اشیا، آسیب به تأسیسات زیرزمینی و سازه‌های مجاور)، تهیه طرح ایمنی ویژه گودبرداری (مطابق مبحث ۷).
- شناسایی تأسیسات: استعلام و شناسایی دقیق محل تأسیسات مدفون (برق، گاز، آب، تلفن) قبل از شروع حفاری.
- پایدارسازی دیواره‌ها: اجرای روش‌های مناسب پایدارسازی (شیب‌بندی، پله‌بندی، سازه نگهبان شامل شمع، سپر، مهار، میخکوبی و…) بر اساس عمق گود، نوع خاک و شرایط مجاور.
- ورود و خروج ایمن: تأمین نردبان، پله یا سطح شیب‌دار ایمن برای تردد افراد به داخل گود.
- بازرسی: بازرسی روزانه دیواره‌ها، سازه‌های نگهبان و شرایط محیطی توسط شخص ذیصلاح، به ویژه پس از بارندگی یا لرزش.
- انبار مصالح: عدم انباشت خاک یا مصالح در لبه گود (حداقل فاصله ۱ متر).
- تردد ماشین‌آلات: رعایت فاصله ایمن از لبه گود، استفاده از فرد کمکی (پرچم‌زن).
ایمنی تخریب در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- برنامه‌ریزی: بررسی دقیق سازه، شناسایی مصالح خطرناک (مانند آزبست)، تهیه طرح تخریب و برنامه ایمنی، اخذ مجوزهای لازم.
- اقدامات حفاظتی: محصور کردن محدوده خطر، نصب داربست و سرپوش حفاظتی برای جلوگیری از پرتاب مصالح، کنترل گرد و غبار، قطع تأسیسات (برق، آب، گاز)، حفاظت از سازه‌های مجاور.
- روش تخریب: تخریب طبقه به طبقه از بالا به پایین، عدم تضعیف ناگهانی پایداری سازه، استفاده از روش‌های مناسب برای هر نوع مصالح.
- جابجایی مصالح: استفاده از شوت نخاله، جلوگیری از انباشت بیش از حد روی طبقات، حمل و دفع ایمن نخاله‌ها.
ایمنی کار در ارتفاع در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- اولویت کنترل خطر: ۱- حذف کار در ارتفاع (در صورت امکان)، ۲- پیشگیری از سقوط (استفاده از نرده، حفاظ، پوشش روی بازشوها)، ۳- استفاده از سیستم‌های متوقف‌کننده سقوط (هارنس و متعلقات).
- پیشگیری از سقوط: نصب نرده و پاخور استاندارد در لبه‌های پرتگاه، اطراف بازشوها، روی داربست‌ها و سکوهای کار.
- سیستم‌های متوقف‌کننده سقوط: استفاده از هارنس تمام بدن استاندارد، لنیارد مناسب (ترجیحاً با جاذب انرژی)، اتصال به نقطه مهار مطمئن (با مقاومت کافی)، بازرسی منظم تجهیزات، داشتن برنامه نجات فرد معلق.
- تورهای ایمنی: نصب در زیر محل کار برای جلوگیری از سقوط افراد یا اشیا.
- ایمنی کار روی بام: رعایت احتیاط در لبه‌ها، استفاده از تخته یا نردبان زیرپایی روی سطوح شکننده، ایمنی کار روی سقف‌های شیب‌دار.
ایمنی ماشین‌آلات و تجهیزات در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- الزامات عمومی: انتخاب ماشین‌آلات مناسب، بازرسی فنی و نگهداری منظم، نصب حفاظ برای قسمت‌های متحرک و خطرناک، استفاده توسط اپراتورهای واجد صلاحیت و آموزش‌دیده.
- جرثقیل‌ها و وسایل بلندکننده: گواهینامه سلامت فنی معتبر، جدول بار مجاز (Load Chart)، اپراتور و ریگر (علامت‌ده) آموزش‌دیده، بازرسی روزانه، رعایت فاصله ایمن از خطوط برق، استفاده از وسایل باربندی مناسب، عدم بلند کردن بار بیش از ظرفیت مجاز.
- ماشین‌آلات خاکبرداری: اطمینان از پایداری، دید کافی راننده، رعایت نکات ایمنی هنگام حرکت و کار.
- تجهیزات بتن (پمپ، میکسر): بازرسی لوله‌ها و اتصالات پمپ، رعایت نکات ایمنی هنگام کار با میکسر.
- ابزار دستی و برقی: بازرسی قبل از استفاده، استفاده صحیح، عدم استفاده از ابزار معیوب، رعایت نکات ایمنی برق برای ابزار برقی.
ایمنی برق در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- اقدامات عمومی: انجام کلیه امور برقی توسط برقکار ماهر و مجاز، استفاده از کابل‌ها و تجهیزات استاندارد و سالم، عایق‌بندی مناسب اتصالات، تأمین سیستم اتصال زمین (ارتینگ) مؤثر.
- تأسیسات برق موقت کارگاهی: استفاده از تابلو برق استاندارد و محافظت‌شده، سیم‌کشی منظم و ایمن (عدم عبور از معابر یا روی زمین بدون حفاظت)، حفاظت کابل‌ها در برابر آسیب مکانیکی و جوی، استفاده اجباری از کلیدهای حفاظت از جان (RCD/نشتی جریان).
- خطوط برق هوایی و زمینی: شناسایی و رعایت حریم ایمن خطوط هوایی هنگام کار با جرثقیل یا ماشین‌آلات بلند؛ احتیاط کامل هنگام حفاری در نزدیکی کابل‌های زمینی.
- تجهیزات برقی سیار: بازرسی منظم، دوشاخه و کابل سالم، استفاده از تجهیزات با عایق‌بندی دوبل یا دارای اتصال زمین.
پیشگیری و حفاظت در برابر آتش‌سوزی در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- ارزیابی خطر: شناسایی منابع احتمالی اشتعال و مواد قابل اشتعال در کارگاه.
- کنترل منابع اشتعال: ممنوعیت استعمال دخانیات در محل‌های پرخطر، صدور مجوز کار گرم (جوشکاری، برشکاری) با رعایت الزامات ایمنی.
- نگهداری مواد قابل اشتعال: انبار کردن جداگانه و ایمن مایعات و گازهای قابل اشتعال، تهویه مناسب محل انبار.
- تجهیزات اطفاء حریق: تأمین تعداد کافی کپسول آتش‌نشانی مناسب با نوع حریق احتمالی، در دسترس بودن آب (شیلنگ یا هیدرانت)، نصب سیستم اعلام حریق موقت در صورت لزوم.
- راه‌های خروج اضطراری: مشخص بودن و باز بودن مسیرهای خروج، تعیین محل تجمع ایمن.
جابجایی، حمل و انبارکردن مصالح در مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
- جابجایی دستی: آموزش روش‌های صحیح بلند کردن و حمل بار، رعایت محدودیت وزن بار.
- جابجایی مکانیکی: استفاده از وسایل مناسب (فرغون، چرخ دستی، بالابر، جرثقیل)، رعایت اصول باربندی ایمن.
- انبارکردن:
- پایداری: چیدن پایدار مصالح (آجر، بلوک، کیسه سیمان) روی سطح صاف و محکم، رعایت ارتفاع مجاز (مثلاً حداکثر ۱۰ ردیف برای کیسه سیمان).
- مهاربندی: مهار کردن مصالح لوله‌ای یا گرد برای جلوگیری از غلتیدن.
- فاصله: رعایت فاصله مناسب از لبه گود، دیوارها و تأسیسات.
- جداسازی: جدا کردن مصالح ناسازگار.
مطالعه بیشتر:
- مبحث اول مقررات ملی ساختمان
- مبحث دوم مقررات ملی ساختمان
- مبحث سوم مقررات ملی ساختمان
- مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان
- مبحث پنجم مقررات ملی ساختمان
- مبحث ششم مقررات ملی ساختمان
- مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان
- مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان
- مبحث نهم مقررات ملی ساختمان
- مبحث دهم مقررات ملی ساختمان
- مبحث یازدهم مقررات ملی ساختمان
نتیجه‌گیری:
ایمنی در کارگاه ساختمانی، یک مسئولیت همگانی و یک سرمایه‌گذاری ضروری است. مبحث دوازدهم مقررات ملی، با ارائه حداقل الزامات قانونی، چارچوبی برای دستیابی به محیط کار ایمن فراهم می‌کند. اما تحقق کامل ایمنی نیازمند فرهنگ‌سازی، آموزش مستمر، تعهد مدیریت، مشارکت کارگران و نظارت دقیق است. اجرای مؤثر ضوابط این مبحث نه تنها از بروز حوادث تلخ جانی و مالی جلوگیری می‌کند، بلکه به افزایش بهره‌وری و کیفیت پروژه‌ها نیز کمک شایانی می‌نماید. به یاد داشته باشیم که هیچ کاری آنقدر مهم نیست که نتوان آن را به روشی ایمن انجام داد.
