مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان: راهنمای جامع آسانسورها و پلکان برقی

آسانسورها، پلکان‌های برقی و پیاده‌روهای متحرک، امروزه جزئی جدایی‌ناپذیر از ساختمان‌های مدرن، به‌ویژه ساختمان‌های بلندمرتبه، عمومی و تجاری هستند. این سامانه‌های حمل‌ونقل عمودی و افقی، نقش حیاتی در تسهیل جابجایی افراد، به‌خصوص افراد کم‌توان، سالمندان و همچنین بارها ایفا می‌کنند. با این حال، پیچیدگی فنی و ماهیت عملکرد این تجهیزات، ضرورت وجود ضوابط دقیق و استاندارد برای طراحی، نصب، بهره‌برداری و نگهداری ایمن آن‌ها را دوچندان می‌سازد.

مبحث پانزدهم (مبحث ۱۵) مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان آسانسورها و پلکان برقی، به عنوان مرجع قانونی و فنی اصلی در این حوزه، حداقل الزامات لازم‌الرعایه را برای تضمین ایمنی، کارایی و قابلیت اطمینان این سامانه‌ها تدوین نموده است. رعایت مفاد این مبحث برای کلیه طراحان، سازندگان، نصابان، مالکان، بهره‌برداران و شرکت‌های بازرسی و نگهداری الزامی است.

کلیات، اهداف و دامنه کاربرد مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان

هدف و رویکرد: هدف اصلی این مبحث، تعیین حداقل ضوابط برای جانمایی، طراحی، تأمین پیش‌نیازهای نصب، بهره‌برداری ایمن و بهینه از آسانسور، پلکان برقی و پیاده‌رو متحرک است. رویکرد مبحث، ارائه راهکارهای طراحی و انتخاب مناسب، تبیین مقررات و ضوابط لازم و بالا بردن کیفیت اجرا و بهره‌برداری است.
دامنه کاربرد: این مقررات کلیه مراحل از انتخاب و طراحی اولیه تا نصب، آزمایش، تحویل‌گیری، بهره‌برداری و نگهداری انواع آسانسورهای کششی و هیدرولیکی (مسافربر، باربر، تخت‌بر، خودروبر، پانوراما) و همچنین پلکان‌های برقی و پیاده‌روهای متحرک با پله یا تسمه فلزی را در بر می‌گیرد.
مستثنیات: بالابرهای ساختمانی (مانند وینچ‌ها)، بالابرهای کارگاهی خاص، آسانسورهای خدماتی (غذابر، کتاب‌بر) و پارکینگ‌های طبقاتی مکانیزه از شمول این مبحث مستثنی هستند و تابع ضوابط مربوط به خود می‌باشند.
الزامات قانونی و استانداردها: رعایت این مبحث برای کلیه ساختمان‌هایی که نیاز به این تجهیزات دارند، الزامی است. کلیه لوازم، تجهیزات و سیستم‌های ایمنی باید مطابق با استانداردهای ملی ایران یا استانداردهای معتبر بین‌المللی باشند. در صورت تفاوت بین ضوابط این مبحث و سایر مباحث، ضابطه‌ای که محدودیت بیشتری در راستای تأمین ایمنی ایجاد می‌کند، ملاک عمل خواهد بود.
تغییرات اساسی: هرگونه تغییر اساسی در ساختمان (افزایش طبقات، تغییر کاربری) یا در خود آسانسور (تغییر محل، ظرفیت، سرعت) نیازمند بازنگری و انطباق با مقررات این مبحث است.
مدارک فنی و شناسنامه: تأکید ویژه‌ای بر لزوم وجود و نگهداری کلیه اسناد، مدارک فنی، نقشه‌ها، گواهی‌ها و شناسنامه فنی برای هر دستگاه شده است، زیرا این مدارک مبنای بازرسی‌ها و اقدامات قانونی بعدی خواهند بود.
تعاریف: بخش ۲-۱-۱۵ به تعریف دقیق اصطلاحات کلیدی مورد استفاده در مبحث، مانند انواع آسانسور، اجزای اصلی (کابین، وزنه تعادل، چاه، چاهک، موتورخانه، سیستم ترمز ایمنی، گاورنر)، انواع درها، سرعت اسمی، ظرفیت، بالاسری، پله، دستگیره و… می‌پردازد. درک صحیح این تعاریف برای اجرای درست مقررات حیاتی است.

آسانسورها در مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان

این فصل بخش عمده‌ای از مبحث را تشکیل داده و الزامات جامعی را برای انواع آسانسورها بیان می‌کند.

الزامات اولیه انتخاب:

- الزام تعبیه: ساختمان‌های با طول مسیر حرکت قائم بیش از ۷ متر از کف ورودی اصلی (معمولاً بیش از ۳ طبقه) ملزم به تعبیه آسانسور هستند.
- تعداد و ظرفیت: طراح (معمار) موظف است بر اساس محاسبات ترافیکی و نوع کاربری ساختمان، تعداد، ظرفیت و نوع مناسب آسانسور را در مراحل اولیه طراحی تعیین کند.
- آسانسور برانکاردبر/تخت‌بر: در ساختمان‌های ۸ طبقه یا با طول مسیر ۲۸ متر و بیشتر، حداقل دو آسانسور الزامی است. همچنین در کلیه ساختمان‌های با طول مسیر بیش از ۲۱ متر و نیز در ساختمان‌های عمومی خاص (مانند بیمارستان‌ها، سالمندان)، تعبیه حداقل یک آسانسور مناسب حمل بیمار (برانکاردبر یا تخت‌بر طبق ابعاد مشخص شده) الزامی است.
- آسانسور ویلچربر: در کلیه ساختمان‌هایی که وجود آسانسور الزامی است، حداقل یکی از آن‌ها باید قابلیت حمل صندلی چرخدار را طبق ابعاد و مشخصات فنی لازم (عرض درِ ۸۰۰ م‌م، ابعاد کابین ۱۴۰۰×۱۱۰۰ م‌م، مجهز به سیستم تراز طبقه مجدد) داشته باشد.

طراحی و آماده‌سازی محل:

- جانمایی: محل آسانسور باید به گونه‌ای باشد که دسترسی به آن از تمام نقاط ساختمان آسان و سریع باشد (معمولاً در مرکز ترافیکی). حداکثر فاصله از در ورودی واحدها تا در آسانسور ۴۰ متر است.
- چاه آسانسور: ابعاد چاه باید متناسب با نوع و ظرفیت آسانسور باشد (رجوع به جداول پیوست ۲). دیواره‌های چاه باید صاف، بدون حفره، مقاوم در برابر آتش (طبق مبحث سوم) و از مصالح غیرگُرگیر باشند. چاه آسانسور باید منحصراً برای آسانسور بوده و عبور هرگونه تأسیسات دیگر از آن ممنوع است. روشنایی دائم و مناسب برای چاه الزامی است.
- چاهک (Pit): فضای پایین‌ترین قسمت چاه که باید دارای عمق کافی برای جان‌پناه و نصب ضربه‌گیرها باشد. کف چاهک باید مقاوم و تراز بوده و در صورت احتمال نفوذ آب، تمهیدات لازم برای تخلیه (مانند چاهک تخلیه) اندیشیده شود. دسترسی ایمن به چاهک (معمولا از طریق درِ پایین‌ترین طبقه) الزامی است.
- موتورخانه: فضایی برای استقرار سیستم محرکه، تابلو کنترل و تجهیزات مربوطه. بهترین محل برای موتورخانه آسانسور کششی، در بالای چاه است. ابعاد موتورخانه باید فضای کافی برای تردد ایمن، تعمیرات و دسترسی به تجهیزات را فراهم کند (حداقل ارتفاع ۲۰۰۰ م‌م). باید دارای تهویه مناسب (دما بین ۵+ تا ۴۰+ درجه)، روشنایی کافی و درِ قفل‌شونده مقاوم باشد. نصب قلاب یا مونوریل برای جابجایی تجهیزات سنگین الزامی است.

ویژگی‌های آسانسورهای خاص:

- هیدرولیک: الزامات مربوط به جک، سیلندر، پاوریونیت، شیر اطمینان و سیستم‌های جلوگیری از سقوط ناگهانی.
- حمل خودرو: الزامات مربوط به ابعاد بزرگتر کابین و در، ظرفیت بالا، تهویه کابین و چاه، و سیستم‌های ایمنی ویژه.

آزمایش و تحویل‌گیری:

پس از نصب و قبل از بهره‌برداری، انجام کلیه آزمایش‌های استاندارد (شامل تست پاراشوت، گاورنر، بافرها، ترمز، سیستم‌های الکتریکی و…) توسط شرکت‌های بازرسی فنی ذیصلاح و اخذ گواهی استاندارد الزامی است. تحویل کلیه مدارک فنی به بهره‌بردار ضروری است.

حفاظت در مقابل آتش:

چاه آسانسور و درهای طبقات باید دارای مقاومت لازم در برابر آتش باشند (طبق مبحث سوم). در ساختمان‌های مشمول، آسانسور باید به سیستم اعلام حریق متصل بوده و در زمان آتش‌سوزی، ضمن غیرفعال شدن فراخوان‌ها، به طبقه اصلی تعیین شده (معمولاً همکف) بازگردد (عملکرد آتش‌نشان). استفاده از آسانسور برای فرار عمومی در زمان حریق ممنوع است مگر آسانسورهای خاص تخلیه افراد.

برق اضطراری:

در ساختمان‌هایی که نیاز به برق اضطراری دارند (مانند بیمارستان‌ها، ساختمان‌های بلند)، حداقل یک آسانسور (معمولاً آسانسور آتش‌نشان یا برانکاردبر) باید به سیستم برق اضطراری متصل باشد تا امکان جابجایی در زمان قطع برق فراهم گردد.

پلکان برقی و پیاده‌رو متحرک در مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان

این فصل الزامات مربوط به این وسایل حمل‌ونقل پیوسته را بیان می‌کند.

الزامات اولیه طراحی: انتخاب محل مناسب بر اساس تحلیل الگوی حرکت افراد، تعیین ظرفیت (وابسته به عرض پله و سرعت)، زاویه شیب (معمولاً حداکثر ۳۵ درجه برای پلکان برقی)، سرعت اسمی (معمولاً تا ۰.۷۵ متر بر ثانیه) و طول مسیر.
ویژگی‌های سازه و نحوه انتخاب: سازه خرپایی (Truss) به عنوان اسکلت اصلی، پله‌ها یا پالت‌ها (با سطح آجدار ضد لغزش)، بالوسترید (جان‌پناه شیشه‌ای یا فلزی) و دستگیره‌ها (Handrail) که باید با سرعت پله‌ها کاملاً هماهنگ باشند.
تأثیرات بر سازه ساختمان: بارهای استاتیکی و دینامیکی ناشی از وزن و عملکرد این تجهیزات باید در طراحی سازه ساختمان لحاظ گردد.
مشخصات فنی: ابعاد استاندارد عرض پله (معمولاً ۶۰۰، ۸۰۰ یا ۱۰۰۰ میلی‌متر)، الزامات مربوط به شانه ثابت ورودی و خروجی (Comb Plate)، سیستم محرکه و ترمز.
حفاظت‌های فنی و ایمنی: وجود دکمه‌های توقف اضطراری در بالا، پایین و فواصل میانی (برای طول‌های زیاد)، سیستم‌های ایمنی برای جلوگیری از گیر کردن اشیاء یا اعضای بدن بین پله‌ها و دیواره‌ها (مانند برس‌های ایمنی کنار پله Skirt Deflector Brush)، سنسورهای تشخیص شکستگی پله یا زنجیر، سیستم ترمز کمکی و…
حفاظت در مقابل آتش: این تجهیزات معمولاً به عنوان بخشی از مسیر فرار محسوب نمی‌شوند و باید در طراحی سیستم کلی حفاظت در برابر آتش ساختمان (مانند جداسازی فضاها یا استفاده از سیستم‌های اسپرینکلر) ملاحظات لازم صورت گیرد.
تحویل‌گیری و نگهداری: انجام آزمایش‌های لازم پس از نصب و اخذ تأییدیه‌های مربوطه. نگهداری و سرویس دوره‌ای منظم برای تضمین عملکرد ایمن و پیوسته ضروری است.

پیوست‌ها در مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان

مبحث ۱۵ دارای سه پیوست مهم است:

پیوست ۱: فهرست اطلاعات و مدارک فنی که باید توسط سازنده یا نصاب تهیه و به بهره‌بردار تحویل داده شود (شامل شناسنامه فنی، نقشه‌ها، گواهی‌ها، دستورالعمل‌ها و…).
پيوست ۲: شامل جداول و شکل‌های متعددی است که ابعاد پیشنهادی برای چاه، چاهک، موتورخانه و کابین را برای انواع آسانسورها با ظرفیت‌ها و سرعت‌های مختلف ارائه می‌دهد. این ابعاد راهنمای بسیار مهمی برای طراحان معمار و سازه است.
پیوست ۳: شامل نقشه‌ها و اطلاعات تکمیلی برای درک بهتر جانمایی و الزامات فضایی آسانسورها است.

نتیجه‌گیری:

مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان، سندی حیاتی برای اطمینان از ایمنی، قابلیت اطمینان و کارایی آسانسورها، پلکان‌های برقی و پیاده‌روهای متحرک در ایران است. با توجه به افزایش روزافزون استفاده از این تجهیزات، به‌ویژه در ساختمان‌های بلند و پرتردد، آشنایی کامل و اجرای دقیق الزامات این مبحث توسط تمامی دست‌اندرکاران صنعت ساختمان امری اجتناب‌ناپذیر است. این امر نه تنها به حفظ ایمنی کاربران و پیشگیری از حوادث ناگوار کمک می‌کند، بلکه به افزایش کیفیت ساخت‌وساز و بهبود تجربه استفاده از ساختمان‌ها نیز منجر می‌شود. بازنگری‌های دوره‌ای و به‌روزرسانی این مبحث مطابق با آخرین دستاوردهای فنی و استانداردهای جهانی، ضامن پویایی و کارآمدی مستمر آن خواهد بود.

مطالعه بیشتر: