مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان: راهنمای جامع طراحی و اجرای تأسیسات بهداشتی

تأسیسات بهداشتی یکی از ارکان حیاتی و ضروری هر ساختمان است که به‌طور مستقیم با سلامت، بهداشت و آسایش ساکنین و کاربران آن در ارتباط می‌باشد. این تأسیسات شامل سیستم‌های پیچیده‌ای برای تأمین آب آشامیدنی سالم، توزیع آب گرم مصرفی، جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب و همچنین هدایت آب باران به خارج از ساختمان است. هرگونه نقص یا کاستی در طراحی، اجرا یا نگهداری این سیستم‌ها می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی بهداشتی، زیست‌محیطی، آلودگی منابع آب، ایجاد بوهای نامطبوع، شیوع بیماری‌ها و حتی آسیب به سازه و نازک‌کاری ساختمان شود.

به منظور ایجاد یک چارچوب فنی، اجرایی و حقوقی مدون و لازم‌الاجرا برای تضمین عملکرد صحیح، ایمن و بهداشتی این تأسیسات، مبحث شانزدهم (مبحث ۱۶) مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان تأسیسات بهداشتی تدوین گردیده است. این مبحث به عنوان مرجع اصلی، حداقل ضوابط و الزامات مورد نیاز در تمام مراحل طراحی، انتخاب مصالح، اجرا، آزمایش، نظارت و نگهداری سیستم‌های آبرسانی، فاضلاب و هواکش ساختمان‌ها را مشخص می‌کند. رعایت دقیق مفاد این مبحث برای مهندسان، طراحان، مجریان، ناظران، مالکان و تمام دست‌اندرکاران صنعت ساختمان یک ضرورت انکارناپذیر و الزام قانونی است.

کلیات، الزامات قانونی و دامنه کاربرد مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

هدف و دامنه: هدف اصلی مبحث ۱۶، تعیین حداقل الزامات برای تأسیسات مکانیکی بهداشتی شامل لوله‌کشی و ذخیره‌سازی آب مصرفی (سرد و گرم)، لوله‌کشی فاضلاب بهداشتی، لوله‌کشی هواکش فاضلاب، و لوله‌کشی آب باران در داخل ساختمان‌ها و محوطه اختصاصی آن‌ها است تا ایمنی، بهداشت، آسایش، بهره‌دهی مناسب و صرفه اقتصادی تأمین گردد. این مبحث همچنین شامل الزامات مربوط به انتخاب و نصب لوازم بهداشتی می‌شود.
- مستثنیات: لوله‌کشی گاز (مبحث ۱۷)، تأسیسات آتش‌نشانی (مبحث ۳)، لوله‌کشی‌های فرآیندی صنعتی، لوله‌کشی سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی (مبحث ۱۴) و لوله‌کشی در محوطه شهرک‌ها از دامنه مستقیم این مبحث خارج هستند، هرچند ممکن است در بخش‌هایی به آن‌ها ارجاع داده شود.
الزامات قانونی: این مبحث بخشی از مقررات ملی ساختمان بوده و رعایت آن الزامی است. این مقررات بر آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی دیگر ارجحیت دارد، مگر آنکه در قوانین بالادستی به نحو دیگری تصریح شده باشد. تمام مراحل کار، از طراحی تا نگهداری، باید منطبق بر الزامات این مبحث باشد.
مدارک فنی: لزوم تهیه و ارائه مدارک فنی کامل (نقشه‌ها، مشخصات فنی، محاسبات) توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی دارای صلاحیت و پروانه اشتغال، برای اخذ پروانه و اجرای کار، مورد تأکید قرار گرفته است. هرگونه تغییر در نقشه‌ها باید به تأیید ناظر برسد.
بازرسی و آزمایش: انجام بازرسی‌های مرحله‌ای و نهایی توسط ناظر ساختمان برای اطمینان از مطابقت مصالح و اجرا با الزامات مبحث و صدور تأییدیه‌های لازم، ضروری است.

تعاریف مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

این فصل به تعریف دقیق اصطلاحات فنی مورد استفاده در مبحث می‌پردازد تا از هرگونه ابهام یا تفسیر نادرست جلوگیری شود. برخی از تعاریف کلیدی عبارتند از:

آب آشامیدنی/غیر آشامیدنی: تفکیک آب سالم و مناسب برای شرب و مصارف بهداشتی از آبی که فاقد این کیفیت است.
فاضلاب بهداشتی (Sewage): فاضلاب حاوی فضولات انسانی (مدفوع و ادرار).
فاضلاب (Waste): فاضلاب حاصل از لوازم بهداشتی دیگر (مانند دستشویی، حمام، سینک) که فاقد فضولات انسانی است.
فاضلاب خاکستری: فاضلاب حاصل از حمام، دستشویی و ماشین لباسشویی که پتانسیل بازچرخانی برای مصارف غیر شرب (مانند فلاش تانک) را دارد.
لوله اصلی افقی/قائم فاضلاب: لوله‌های اصلی جمع‌آوری‌کننده فاضلاب در یک ساختمان.
شاخه افقی فاضلاب: لوله‌ای که فاضلاب یک یا چند وسیله بهداشتی را به لوله قائم یا لوله اصلی افقی هدایت می‌کند.
هواکش فاضلاب (Vent): سیستمی از لوله‌کشی که با هوای آزاد در ارتباط بوده و هدف آن متعادل نگه داشتن فشار هوا در شبکه فاضلاب و جلوگیری از تخلیه آب هوابند سیفون‌ها است.
سیفون (Trap): قطعه‌ای U شکل در مسیر تخلیه لوازم بهداشتی که با نگه داشتن مقداری آب (آب هوابند)، مانع از ورود بو و گازهای شبکه فاضلاب به داخل فضا می‌شود.
هوابند سیفون (Trap Seal): ارتفاع ستون آبی که در سیفون باقی می‌ماند.
واحد مصرف آب (Supply Fixture Unit – SFU): واحدی قراردادی برای بیان میزان تقاضای آب یک وسیله بهداشتی (پیوست ۱).
واحد تخلیه فاضلاب (Drainage Fixture Unit – DFU): واحدی قراردادی برای بیان بار فاضلاب تولیدی یک وسیله بهداشتی (پیوست ۳).
فاصله هوایی (Air Gap): فاصله عمودی بین دهانه خروجی آب و لبه سرریز ظرف پذیرنده آب، برای جلوگیری از برگشت جریان.
مانع برگشت جریان (Backflow Preventer): وسیله‌ای مکانیکی برای جلوگیری از برگشت آب آلوده به شبکه آب آشامیدنی.

مقررات کلی مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

این فصل شامل الزامات عمومی است که باید در تمام سیستم‌های تأسیسات بهداشتی رعایت شود:

ایمنی و بهداشت: تأکید بر رعایت اصول ایمنی و بهداشتی در تمام مراحل اجرا و بهره‌برداری.
فضای نصب لوازم بهداشتی: فضاها باید دارای روشنایی و تهویه مناسب باشند (با ارجاع به مباحث ۱۳ و ۱۴). سطوح کف و دیوارها در فضاهای تر (مانند توالت و حمام) باید قابل شستشو و غیرقابل نفوذ باشند.
اتصال به شبکه‌های شهری: الزام اتصال شبکه آب و فاضلاب ساختمان به شبکه‌های عمومی شهری در صورت وجود و در دسترس بودن.
مصالح: مصالح مورد استفاده باید استاندارد، مورد تأیید و مناسب برای کاربری مورد نظر باشند. استفاده از مصالح کارکرده یا معیوب ممنوع است. لزوم ارائه گواهی استاندارد و مطابقت برای مصالح.
حفاظت لوله‌کشی: محافظت لوله‌ها در برابر یخ‌زدگی، خوردگی، آسیب‌های فیزیکی و اثرات ناشی از انبساط و انقباض. لزوم استفاده از غلاف (Sleeve) هنگام عبور لوله از اجزای سازه‌ای.
لوله‌گذاری در ترنچ: رعایت اصول بستر سازی مناسب و حفاظت لوله.
حفاظت اجزای ساختمان: جلوگیری از آسیب به سازه و اجزای دیگر ساختمان در حین اجرای تأسیسات. رعایت ضوابط عبور لوله‌ها از دیوارهای آتش (مبحث ۳).

توزیع آب مصرفی در ساختمان مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

این بخش به طراحی و اجرای شبکه آبرسانی آب سرد و گرم مصرفی می‌پردازد.

آب مورد نیاز: لزوم تأمین آب آشامیدنی سالم برای کلیه لوازم بهداشتی (به جز موارد خاص مجاز). جداسازی کامل شبکه آب آشامیدنی از هرگونه شبکه آب غیر آشامیدنی دیگر.
طراحی لوله‌کشی: محاسبه و انتخاب قطر لوله‌ها بر اساس حداکثر مصرف لحظه‌ای محتمل (با استفاده از جداول SFU در پیوست ۱)، فشار مورد نیاز در پشت لوازم بهداشتی و افت فشار مجاز. لزوم کنترل سرعت آب برای جلوگیری از صدا و سایش.
انتخاب مصالح: معرفی مصالح مجاز برای لوله‌کشی آب سرد و گرم (فولادی گالوانیزه، مسی، پلیمری تک‌لایه و چندلایه) و الزامات استاندارد مربوط به هر کدام. انتخاب فیتینگ‌ها و شیرآلات مناسب.
اجرای لوله‌کشی: رعایت اصول نصب صحیح، شیب‌بندی (در صورت لزوم)، استفاده از اتصالات مناسب، مهار لرزش و انبساط حرارتی.
ذخیره‌سازی و تنظیم فشار: الزامات مربوط به طراحی و نصب مخازن ذخیره آب (از نظر حجم، محل، جنس، حفاظت)، و سیستم‌های تنظیم یا افزایش فشار (مخازن تحت فشار، بوستر پمپ، شیر فشارشکن).
حفاظت آب آشامیدنی: تأکید بسیار مهم بر جلوگیری از برگشت جریان آب آلوده به شبکه آب آشامیدنی از طریق روش‌های مختلف مانند فاصله هوایی، شیر یکطرفه، خلاءشکن و شیر یکطرفه دو تایی، بسته به سطح خطر.
لوله‌کشی آب گرم: لزوم تأمین لوله برگشت آب گرم در سیستم‌های با طول لوله زیاد برای کاهش زمان انتظار و اتلاف آب. عایق‌کاری لوله‌های آب گرم برای صرفه‌جویی در انرژی. محدودیت دمای آب گرم در نقاط مصرف.
ضدعفونی، آزمایش و نگهداری: الزامات مربوط به شستشو و ضدعفونی شبکه پس از اجرا، انجام آزمایش فشار برای اطمینان از آب‌بندی، و اصول نگهداری سیستم.

لوله‌کشی فاضلاب بهداشتی ساختمان در مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

این فصل به سیستم جمع‌آوری و انتقال فاضلاب تولیدی در ساختمان می‌پردازد.

طراحی: طراحی سیستم باید بر اساس جریان ثقلی فاضلاب باشد. انتخاب قطر لوله‌ها بر اساس مجموع واحدهای تخلیه فاضلاب (DFU) لوازم بهداشتی متصل به آن (با استفاده از جداول پیوست ۳) و شیب لوله‌ها صورت می‌گیرد. هدف، تأمین سرعت خود شویندگی و جلوگیری از رسوب‌گذاری و گرفتگی است.
سیفون‌ها: الزام نصب سیفون استاندارد برای تمام لوازم بهداشتی (به جز آن‌هایی که سیفون سرخود دارند) برای ایجاد آب هوابند و جلوگیری از ورود بو. تعیین حداقل قطر و عمق آب هوابند سیفون‌ها.
شاخه افقی و لوله قائم: الزامات مربوط به شیب لوله‌های افقی، نحوه اتصال شاخه‌ها به لوله‌های قائم یا اصلی، و محدودیت‌ها در تعداد واحدهای تخلیه متصل به هر شاخه یا لوله قائم.
دریچه بازدید (Cleanout): لزوم تعبیه دریچه بازدید در نقاط کلیدی شبکه (ابتدا و انتهای لوله‌های افقی اصلی، تغییر مسیرها، پای لوله‌های قائم) برای امکان تمیزکاری و رفع گرفتگی.
اتصال غیرمستقیم: الزام اتصال غیرمستقیم (با فاصله هوایی) برای تخلیه فاضلاب برخی دستگاه‌ها (مانند دستگاه‌های مواد غذایی، سیستم‌های تبرید) به شبکه فاضلاب بهداشتی.
انتخاب مصالح: معرفی مصالح مجاز برای لوله‌کشی فاضلاب (چدنی، پلیمری PVC, PE, PP) و الزامات استاندارد مربوطه.
اجرای لوله‌کشی: تأکید بر اجرای صحیح اتصالات، رعایت شیب دقیق، استفاده از بست‌ها و تکیه‌گاه‌های مناسب و حفاظت لوله‌ها.
آزمایش و نگهداری: انجام آزمایش نشت با آب یا هوا پس از اجرا و قبل از پوشاندن لوله‌ها.

لوله‌کشی هواکش فاضلاب در مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

سیستم هواکش برای عملکرد صحیح شبکه فاضلاب ضروری است.

طراحی: هدف اصلی، جلوگیری از تغییرات فشار (مثبت یا منفی) در شبکه فاضلاب است که می‌تواند باعث تخلیه آب هوابند سیفون‌ها شود. هواکش‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که هوا بتواند آزادانه وارد یا خارج شود.
انواع هواکش: معرفی انواع سیستم‌های هواکش مانند هواکش خشک (اصلی و فرعی)، هواکش تر، هواکش مداری و هواکش مشترک و الزامات طراحی و اجرای هر کدام.
اندازه‌گذاری: تعیین قطر لوله‌های هواکش بر اساس تعداد DFU متصل به آن و طول لوله (جداول در پیوست ۵).
انتهاي لوله هواکش: انتهای تمام لوله‌های هواکش باید به هوای آزاد (معمولاً در بام) ختم شود. الزامات مربوط به ارتفاع انتهای لوله از سطح بام، فاصله از بازشوها و دهانه‌های ورود هوا، و لزوم استفاده از حفاظ برای جلوگیری از ورود باران یا جانوران.
مصالح و اجرا: مشابه لوله‌کشی فاضلاب.

لوازم بهداشتی در مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

این فصل به خود لوازم بهداشتی می‌پردازد.

جنس و ساخت: لوازم بهداشتی باید از مواد بادوام، غیرقابل نفوذ، صاف و قابل شستشو ساخته شده باشند و استانداردهای لازم را داشته باشند.
تعداد لوازم: جداول (در ویرایش ۱۳۹۱، جدول الف-۷-۳-۲) حداقل تعداد لوازم بهداشتی مورد نیاز (توالت، دستشویی، دوش) را بر اساس نوع کاربری ساختمان و تعداد استفاده‌کنندگان تعیین می‌کند.
نصب: الزامات نصب صحیح و ایمن لوازم بهداشتی مختلف (توالت فرنگی، توالت شرقی، دستشویی، دوش، وان، پیسوار، آبخوری، سینک و…).
الزامات انتخاب و نصب: شامل جزئیات مربوط به شیرآلات، سرریزها، سیفون‌ها و اتصالات مربوط به هر وسیله.

لوله‌کشی آب باران در مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

جمع‌آوری و هدایت آب باران از بام‌ها و سطوح دیگر برای جلوگیری از نفوذ آب به ساختمان و ایجاد خسارت ضروری است.

طراحی: لوله کشی باید برای تخلیه ثقلی آب باران طراحی شود.
کفشوی بام: انتخاب نوع و تعداد مناسب کفشوی بر اساس مساحت بام و شدت بارندگی طراحی.
لوله‌های قائم و افقی: تعیین قطر لوله‌ها بر اساس مساحت سطحی که آب آن را جمع‌آوری می‌کند و شدت بارندگی (جداول در پیوست ۷).
انتخاب مصالح و اجرا: مشابه لوله‌کشی فاضلاب.
تخلیه: آب باران باید به خارج از ساختمان، شبکه جمع‌آوری آب باران شهری (در صورت وجود) یا چاه جاذب هدایت شود. اتصال مستقیم لوله آب باران به شبکه فاضلاب بهداشتی ممنوع است.

بست و تکیه‌گاه در مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان

حمایت صحیح از لوله‌کشی برای جلوگیری از شکستگی، تغییر شیب، ایجاد سر و صدا و انتقال بار اضافی به اتصالات ضروری است.

الزامات عمومی: بست‌ها و تکیه‌گاه‌ها باید از مصالح مناسب، مقاوم و با در نظر گرفتن وزن لوله و محتویات آن انتخاب شوند. باید امکان انبساط و انقباض لوله‌ها را فراهم کنند.
فاصله بست‌ها: جداول (در ویرایش ۱۳۹۱، جدول ۱-۵-۹) حداکثر فاصله مجاز بین بست‌ها را برای انواع لوله‌ها (افقی و قائم) و جنس‌های مختلف مشخص می‌کند.

نتیجه‌گیری:

مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان، به عنوان یک راهنمای فنی جامع و دقیق، نقشی اساسی در تضمین بهداشت عمومی، سلامت ساکنین و عملکرد پایدار ساختمان‌ها دارد. گستردگی پوشش این مبحث از تأمین آب آشامیدنی تا دفع فاضلاب و آب باران، نشان‌دهنده اهمیت یکپارچگی و ارتباط تنگاتنگ سیستم‌های بهداشتی است. اجرای دقیق الزامات این مبحث، نیازمند دانش مهندسی، استفاده از مصالح استاندارد، اجرای ماهرانه و نظارت تخصصی است و کوتاهی در هر یک از این مراحل می‌تواند پیامدهای نامطلوبی به همراه داشته باشد. تعهد به رعایت این مقررات، گامی مؤثر در جهت ارتقای کیفیت ساخت‌وساز و حفظ سلامت جامعه و محیط زیست خواهد بود.

مطالعه بیشتر: