مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان: راهنمای جامع لوله‌کشی گاز طبیعی ساختمان‌ها

لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان‌ها، یکی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های تأسیساتی است که مستقیماً با ایمنی جان و مال ساکنین و بهره‌برداران ارتباط دارد. نشت گاز طبیعی به دلیل اشتعال‌پذیری و قابلیت انفجار بالا، و همچنین خطر مسمومیت ناشی از احتراق ناقص و تولید مونوکسید کربن، می‌تواند فجایع جبران‌ناپذیری را رقم بزند. از این رو، وجود ضوابط فنی دقیق، اجرای اصولی توسط افراد متخصص و نظارت مستمر بر سیستم‌های لوله‌کشی گاز، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.

مبحث هفدهم (مبحث ۱۷) مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان لوله‌کشی گاز طبیعی، به عنوان مرجع قانونی و فنی اصلی در کشور، حداقل الزامات و استانداردهایی را که باید در طراحی، اجرا، نظارت، آزمایش، تحویل و نگهداری سیستم‌های لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان‌ها و محوطه‌ها رعایت شود، تدوین نموده است. هدف غایی این مبحث، تضمین ایمنی کامل، عملکرد صحیح و پایدار سیستم گازرسانی و پیشگیری از بروز هرگونه حادثه است. رعایت دقیق مفاد این مبحث برای تمامی مهندسان، طراحان، مجریان، ناظران گاز، شرکت‌های گاز، مالکان و سایر دست‌اندرکاران الزامی است.

کلیات، اهداف و دامنه کاربرد مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

هدف: همانطور که در پیشگفتار و کلیات مبحث ذکر شده، هدف اصلی تدوین این مقررات، تعیین حداقل ضوابط برای تأمین ایمنی، بهداشت، رفاه ساکنین، حفظ محیط زیست و مصرف بهینه گاز و مصالح در طراحی، اجرا و بهره‌برداری از سیستم‌های لوله‌کشی گاز طبیعی داخل ساختمان‌ها و محوطه‌ها است.
دامنه کاربرد: این ویرایش به طور مشخص دو محدوده فشار را پوشش می‌دهد:
- بخش اول: لوله‌کشی گاز طبیعی با فشار یک چهارم پوند بر اینچ مربع (psi 1/4) یا تقریباً ۱۷.۶ میلی‌بار (فشار ضعیف یا خانگی). این بخش عمدتاً مربوط به مصارف مسکونی و تجاری کوچک است.
- بخش دوم: لوله‌کشی گاز طبیعی برای مصرف‌کنندگان عمده با فشار کاری ۲ الی ۶۰ پوند بر اینچ مربع (psi 60-2) یا تقریباً ۱۴۰ میلی‌بار تا ۴ بار (فشار متوسط). این بخش شامل مجتمع‌های مسکونی بزرگ، ساختمان‌های عمومی، تجاری و صنعتی می‌شود.
مستثنیات: لوله‌کشی گاز مایع، گازهای سوختنی غیر از گاز طبیعی، گازهای غیرسوختنی و لوله‌کشی گاز با فشار بالاتر از ۶۰ پوند بر اینچ مربع یا مصارف بالاتر از ۵۰۰۰ متر مکعب در ساعت از شمول این مبحث خارج هستند.
جایگاه قانونی: این مبحث بخشی از مقررات ملی ساختمان است و رعایت آن برای کلیه ساختمان‌های مشمول الزامی است. این مقررات بر سایر استانداردها و دستورالعمل‌ها ارجحیت دارد.

تعاریف کلیدی مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

فصل دوم مبحث به تعریف دقیق اصطلاحات فنی می‌پردازد که درک آن‌ها برای فهم مقررات ضروری است. برخی تعاریف مهم عبارتند از:

سیستم لوله‌کشی گاز ساختمان: مجموعه لوله‌کشی از خروجی رگولاتور تا شیرهای مصرف.
فشار ضعیف/متوسط: تعریف محدوده‌های فشار کاری مطابق دامنه کاربرد بخش اول و دوم.
رگولاتور: دستگاه تنظیم‌کننده و تقلیل‌دهنده فشار گاز.
کنتور گاز: دستگاه اندازه‌گیری حجم گاز مصرفی.
علمک گاز: قسمت عمودی انشعاب گاز که معمولاً رگولاتور و کنتور روی آن نصب می‌شود.
شیر اصلی/فرعی/مصرف: انواع شیرهای قطع و وصل جریان گاز در نقاط مختلف سیستم.
دودکش: مجرای تخلیه محصولات احتراق.
لوله رابط دودکش: لوله اتصال وسیله گازسوز به دودکش اصلی.
هوای احتراق/تهویه: هوای لازم برای سوخت کامل گاز و تهویه فضای نصب دستگاه.
دستگاه گازسوز پرمصرف: دستگاه با مصرف بیش از ۱.۵ متر مکعب در ساعت.
مجری/مهندس ناظر گاز: اشخاص حقیقی یا حقوقی دارای صلاحیت قانونی برای اجرا و نظارت بر لوله‌کشی گاز.

گروه‌بندی ساختمان‌ها و مقررات ویژه در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

مبحث ۱۷ ساختمان‌ها را از نظر لوله‌کشی گاز به سه گروه اصلی تقسیم می‌کند: مسکونی، عمومی و خاص.

ساختمان‌های مسکونی: شامل واحدهای مسکونی منفرد یا مجتمع‌ها. مجتمع‌های با ۱۰ واحد یا بیشتر، از نظر مقررات در گروه عمومی قرار می‌گیرند.
ساختمان‌های عمومی و خاص: شامل ساختمان‌های تجاری، اداری، آموزشی، درمانی، تجمعی و… . این ساختمان‌ها به دلیل تردد و تجمع افراد بیشتر یا حضور افراد کم‌توان، دارای مقررات ویژه‌ و سخت‌گیرانه‌تری هستند. این مقررات شامل موارد زیر است:
- ممنوعیت نصب برخی وسایل گازسوز گرمایشی در فضاهای داخلی اصلی (مانند بخاری در کلاس درس یا سالن اجتماعات).
- الزامات سخت‌گیرانه‌تر برای تأمین هوای احتراق و تهویه.
- الزامات نصب تجهیزات ایمنی اضافی مانند شیر قطع گاز حساس در مقابل زلزله و شیر قطع جریان اضافی گاز.
- محدودیت در عبور لوله گاز از سقف‌های کاذب محل‌های تجمع.

طراحی سیستم لوله‌کشی گاز و انتخاب مصالح در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

این بخش به اصول طراحی و انتخاب مواد مناسب می‌پردازد.

طراحی سیستم:
- انتخاب مسیر: لوله گاز باید از ایمن‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر ممکن عبور کند. عبور لوله از برخی فضاها (مانند چاه آسانسور، کانال هوا، داخل دودکش) ممنوع است.
- تهیه نقشه‌ها: لزوم تهیه نقشه‌های دقیق (پلان، ایزومتریک) با ذکر تمام جزئیات (قطر، طول، محل اتصالات، شیرها، دستگاه‌ها).
- برآورد مصرف: محاسبه دقیق حداکثر مصرف گاز ساعتی کل دستگاه‌ها برای سایزبندی لوله‌ها.
- تعیین قطر لوله: انتخاب قطر مناسب بر اساس طول مسیر، میزان مصرف و افت فشار مجاز (معمولاً با استفاده از جداول استاندارد ارائه شده در پیوست‌های مبحث). حداکثر افت فشار مجاز از رگولاتور تا دورترین دستگاه برای فشار ضعیف مشخص شده است.
- ملاحظات خاص: طراحی لوله‌کشی رابط، سیستم کلکتوری، نقاط اتصال به سیستم سوخت جایگزین.
انتخاب مصالح:
- لوله‌ها:
  - فولادی: استفاده از لوله‌های فولادی سیاه بدون درز یا درزدار مطابق استانداردهای مشخص (مانند API 5L, DIN 2440, ISIRI 3360). لوله‌های گالوانیزه مجاز نیستند.
  - مسی: استفاده محدود برای اتصال دستگاه‌ها با طول حداکثر ۱.۵ متر (فقط در فشار ضعیف).
  - پلی‌اتیلن (PE): فقط برای لوله‌کشی دفنی (توکار) در محوطه‌ها و شبکه‌های گازرسانی شهرک‌ها (عمدتاً در بخش فشار متوسط). استفاده در داخل ساختمان یا به صورت روکار ممنوع است.
- اتصالات: استفاده از اتصالات فولادی استاندارد (جوشی بدون درز، دنده‌ای از نوع فولادی یا چدن چکش‌خوار). اتصالات پلی‌اتیلن باید از نوع الکتروفیوژن باشند.
- شیرها: استفاده از شیرهای ربع گرد توپکی یا سماوری استاندارد و مورد تأیید.
- عایق‌کاری (پوشش): لزوم استفاده از پوشش‌های مناسب (نوارپیچی سرد یا عایق گرم قیری) برای لوله‌های دفنی جهت حفاظت در برابر خوردگی.
- مواد آب‌بندی: استفاده از مواد مناسب (مانند نوار تفلون) برای آب‌بندی اتصالات دنده‌ای.
- ممنوعیت مصالح مستعمل: استفاده از هرگونه لوله، اتصال یا شیر مستعمل اکیداً ممنوع است.

اجرای سیستم لوله‌کشی گاز در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

این فصل بر نحوه اجرای صحیح و ایمن لوله‌کشی تأکید دارد.

الزامات کلی: اجرا باید توسط مجریان دارای صلاحیت و مطابق نقشه‌های تأیید شده انجام شود.
لوله‌کشی روکار: لوله‌ها باید با بست‌های مناسب و در فواصل معین به دیوار یا سازه محکم شوند. باید از تماس مستقیم لوله با مصالح ساختمانی خورنده جلوگیری شود. رعایت حریم لوله‌های گاز از سایر تأسیسات (برق، آب) الزامی است.
لوله‌کشی توکار (دفنی): الزامات دقیق برای کانال‌کنی، بستر سازی با خاک نرم، نوارپیچی، پر کردن کانال و نصب نوار اخطار. عمق دفن لوله باید حداقل‌های مشخصی را تأمین کند.
جوشکاری (فولادی): جوشکاری باید توسط جوشکاران دارای صلاحیت و با استفاده از الکترود و روش مناسب (عمدتاً جوشکاری برق دستی) مطابق استاندارد API 1104 انجام شود. کنترل کیفیت جوش‌ها الزامی است.
اتصال (پلی‌اتیلن): اتصالات لوله‌های پلی‌اتیلن باید منحصراً به روش الکتروفیوژن و با دستگاه‌های کالیبره و توسط افراد آموزش‌دیده انجام شود.
خم‌کاری لوله: خم‌کاری لوله‌های فولادی اصولاً مجاز نیست و باید از اتصالات استاندارد استفاده شود، مگر در شرایط خاص و با دستگاه لوله‌خم‌کن مناسب و بدون ایجاد آسیب به لوله.
محفظه تجمع ذرات: تعبیه سه‌راهی و درپوش در پایین‌ترین نقطه لوله‌های قائم برای جمع‌آوری ذرات احتمالی.

کنترل کیفیت، آزمایش، بازرسی، تأییدیه و تزریق گاز در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

این بخش بر مراحل حصول اطمینان از صحت و ایمنی سیستم لوله‌کشی تأکید دارد.

مسئولیت‌ها: مسئولیت اصلی کنترل کیفیت با مجری و نظارت نهایی با مهندس ناظر گاز است.
آزمایش‌ها:
- آزمایش مقاومت و نشت (فشار ضعیف): انجام آزمایش با هوا یا گاز بی‌اثر با فشار معین (مثلاً ۱۰ پوند بر اینچ مربع برای ۲۴ ساعت) و کنترل عدم افت فشار.
- آزمایش مقاومت و نشت (فشار متوسط): فشار و زمان آزمایش بالاتر و طبق استانداردهای مربوطه است.
بازرسی: بازرسی عینی کلیه اجزا، اتصالات و نحوه نصب توسط ناظر.
تأییدیه: صدور تأییدیه نهایی توسط مهندس ناظر پس از انجام موفقیت‌آمیز آزمایش‌ها و بازرسی‌ها.
تحویل و تزریق گاز: تزریق گاز به سیستم فقط پس از اخذ تأییدیه ناظر و توسط شرکت گاز ناحیه انجام می‌شود.

نصب و راه‌اندازی وسایل گازسوز در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

نصب صحیح دستگاه‌ها به اندازه اجرای لوله‌کشی اهمیت دارد.

الزامات عمومی: نصب فقط در محل‌های پیش‌بینی شده در نقشه و توسط نصابان مجاز. دستگاه باید دارای تأییدیه استاندارد باشد.
فاصله از مواد قابل اشتعال: رعایت حداقل فواصل ایمن دستگاه‌ها و لوله‌های رابط دودکش از مواد سوختنی.
اتصال به لوله‌کشی گاز: استفاده از لوله فلزی یا شیلنگ لاستیکی تقویت‌شده مخصوص گاز (با طول حداکثر ۱۲۰ سانتی‌متر) و بست فلزی مناسب.
تأمین هوای احتراق و تهویه: مهم‌ترین بخش ایمنی دستگاه‌های گازسوز، تأمین هوای کافی برای احتراق کامل و تهویه مناسب فضا برای خروج محصولات احتراق و جلوگیری از کمبود اکسیژن است (با ارجاع به الزامات فصل ۵-۷-۱۷ و مبحث ۱۴). روش‌های تأمین هوا از داخل یا خارج ساختمان و محاسبات مربوط به دریچه‌ها شرح داده شده است.

دودکش‌ها در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

دودکش‌ها وظیفه هدایت ایمن محصولات احتراق به خارج از ساختمان را دارند.

الزامات عمومی: هر دستگاه گازسوز احتراقی (به جز انواع بدون نیاز به دودکش) باید به دودکش مناسب و مستقل یا مشترک (تحت شرایط خاص) متصل باشد.
طراحی و انتخاب قطر: قطر دودکش باید متناسب با ظرفیت حرارتی دستگاه و ارتفاع دودکش باشد (با استفاده از جداول استاندارد).
ساخت و نصب: دودکش باید از مصالح مقاوم، دودبند و با رعایت شیب مناسب (برای لوله‌های رابط افقی) و ارتفاع لازم (حداقل ۱ متر بالاتر از بام و دور از موانع) ساخته و نصب شود. استفاده از کلاهک H الزامی است.
دودکش مشترک: اتصال چند دستگاه به یک دودکش مشترک تحت شرایط و محاسبات خاص مجاز است.

ضوابط بهره‌برداری و نگهداری در مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان

مسئولیت بهره‌برداری ایمن و نگهداری سیستم پس از تحویل، با مالک یا بهره‌بردار است.

نکات ایمنی: ارائه راهنمایی‌های لازم به مصرف‌کننده در مورد نحوه استفاده ایمن از وسایل گازسوز، اقدامات لازم در زمان نشت گاز، و ممنوعیت دستکاری غیرمجاز سیستم.
بازدیدهای دوره‌ای: لزوم انجام بازدیدها و سرویس‌های دوره‌ای توسط افراد متخصص.
تغییرات و تعمیرات: هرگونه تغییر یا تعمیر در سیستم باید با اطلاع و تأیید دستگاه نظارت و توسط مجریان ذیصلاح انجام شود.

نتیجه‌گیری:

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان، سندی جامع و بسیار حیاتی برای تضمین ایمنی در برابر خطرات ناشی از گاز طبیعی در ساختمان‌ها است. این مبحث با پوشش دادن کلیه مراحل از طراحی و انتخاب مصالح تا اجرا، آزمایش، نصب دستگاه‌ها، دودکش‌ها و نهایتاً بهره‌برداری، چارچوبی کامل برای فعالان این حوزه فراهم می‌کند. با توجه به خطرات بالقوه گاز طبیعی، مطالعه دقیق، درک عمیق و اجرای بدون کم‌وکاست الزامات این مبحث توسط کلیه مهندسان، مجریان، ناظران و بهره‌برداران، امری الزامی و ضامن حفظ جان و سرمایه‌های ملی است.

مطالعه بیشتر: